Toshkentnoma. Beshyog‘och dahasi. 1-qism

Post Views:
173

Beshyog‘och (turkiycha) beshta daraxt ma’nosida. Muhammad Solihning “Toshkentning yangi tarixi” nomli asarida Beshyog‘och qabila nomi bilan bog‘liqligi qayd etilgan. Qo‘lyozma manbalarda Zangiota dahasi deb ham yuritilgan.

Dahada shaharning uch darvozasi (Samarqand, Kamolon va Beshyog‘och), besh yirik madrasa, 75 masjid, 76 mahalla va 36 mavzesi bo‘lgan. Eng qadimiy shohko‘chasi Beshyog‘och (hozirda bu ko‘cha deyarli yo‘q bo‘lib ketgan). Ko‘chadan 1903 yilda ko‘nka, 1913 yildan tramvay qatnay boshlagan. Ko‘cha Chorsu maydoni bilan Beshyog‘och maydonini bog‘lab turgan. Hozirgi milliy bog‘ darvozasi o‘rnida Halimtoy madrasasi, tahminan hozirgi Yoshlar saroyi atrofida xalq amaliy san’atiga ixtisoslashtirilgan Muhammadkarimhoji madrasasi (madrasa 1924 yilda buzib yuborilgan) bo‘lgan. Bugungi kunda yoshlarga xalq amaliy san’atini o‘rgatishda izchillik bilan faoliyat ko‘rsatayotgan Xalqaro «Oltin Meros» xayriya jamg‘armasi Toshkent shahar bo‘limi joylashgan Abulqosim madrasasidir. Shuningdek, Ko‘kaldosh va Xoja Ahror madrasalari ham shu dahaga tegishli bo‘lgan. Asosiy maydoni Beshyog‘och bo‘lgan.

Beshyog‘och maydoni. XIX asrning 70-yillarida bu yerdan o‘tgan shahar mudofaa devori buzib yuborilgach, o‘rnida Beshyog‘och maydoni barpo bo‘lgan. 1972 yilgacha bir muddat Beruniy, 1986 yilgacha bir muddat yana Beshyog‘och maydoni, 1991 yilgacha Komsomol maydoni deb atalgan. Furqat, Bobur, Turob To‘la (sobiq 9- Yanvar) va Olmazor ko‘chalari shu maydonga tutashgan. O‘zbekiston Milliy bog‘i bilan yonma-yon joylashgan.

XIX asrning 70-yillarida bu hududdan o‘tgan shaharning mudofaa devori buzilib tashlangach, ochilib qolgan joy shu yerdagi shahar nomi bilan Beshyog‘och maydoni deb atalgan. O‘tgan asrning 30-yillarida hozirgi Milliy bog‘ darvozasi o‘rnidagi Halimtoy madrasasi buzib yuborilgan. Daha o‘zining sifatli g‘ishtlari bilan mashxur bo‘lgan. Hozirgi O‘zbekiston milliy bog‘i o‘rnida katta hududni egallagan g‘isht humdonlari bo‘lgan. Bu yerda tayyorlangan g‘ishtlar o‘tgan asrning 20-yillarigacha shaharni g‘isht bilan ta’minlab turgan. 1939 yilda g‘isht xumdonlarining loy tayyorlanadigan kar’yerlari o‘rnida sunn’iy ko‘l (hozirgi Milliy bog‘) tashkil qilingan. 1935 yilda Beshyog‘och bozori tashkil qilingan. Olmazor va Arpapoya ko‘chalari tutashgan joyda 1943 yilda Muqimiy nomidagi teatr binosi qurilgan.

Zangi ota mahallasi Suzuk ota, Chuqur ko‘prik, Chaqar va Zaxariq kabi mahallalar bilan chegaradosh bo‘lgan. Qadimiy mahalla. Ko‘p asrlardan, aniqrog‘i 1258-yildan beri shu nom bilan atalib kelingan. Mahallada XVI asr arxitektura yodgorligi Ho‘ja Nuriddin maqbarasi saqlangan. O‘rta Osiyolik avliyo, “podachilar piri” Zangiota shu mahallada yashagan. Nomi shundan. Shuning uchun bo‘lsa kerak qo‘lyozma asarlarda Beshyog‘och dahasi Zangi ota nomi bilan yuritilgan.

Zangiotaning tavallud topgan joyi hozirgi Toshkent shahrining Samarqand darvoza ko‘chasidagi “Zangiota” mahallasidir. Zangiotaning tug‘ilgan yili noma’lum, vafoti esa 1258 yil. Zangiotaning haqiqiy nomlari Oyxo‘ja ibn Tojxo‘jadir. “Zangi” iborasi bilan nisbat berilishi, u kishining rang-ro‘ylari qora bo‘lishining ramziy ifodasidir.

Zangiota turk-islom olamidagi ulug‘ mutafakkir hamda mutasavvif donishmandlaridan biri bo‘lib, uning nomi faqat Movarounnahrdagina emas, balki Xuroson xalqlari orasida ham ma’lum va mashhurdir. Zangiota (Oyxo‘ja) yoshlik paytidan padari buzrukvori Tojxo‘jadan ta’lim oladi. Otasi vafotidan so‘ng, Xoja Ahmad Yassaviyning to‘rtinchi xalifasi va sodiq shogirdi bo‘lmish Hakim ota huzuriga boradi. Bir necha yil ul zotning mulozimatida bo‘lib, ul kishidan “Yassaviya” tariqatining sir-asrorlarini, odoblarini o‘rganadi hamda ilmi zohiriy va botiniy yo‘riqlaridan voqif bo‘ladi. Zangiotaning butun ongli hayoti Movarounnahr xalqlarining eng og‘ir va dahshatli davriga to‘g‘ri keladi. Zotan, XIII asrning 20-yillarida mo‘g‘ul istilochilari Movarounnahrning eng yirik shahar va qishloqlarini kultepaga aylantirib, oddiy mehnatkash xalq ommasini qullik iskanjasiga solgan edilar. Ana shunday og‘ir vaziyatda Zangiota va uning o‘ndan ortiq xalifalari va shogirdlari bo‘lmish buyuk mutasavvif zotlar xalq ommasini qahramonlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, halollik, adlu insof, poklik, yaxshilik, to‘g‘rilak, mehr-shafqat, xudojo‘ylik kabi eng oliy umuminsoniy g‘oyalar bilan oziqlantirib, ularni ruhan va ma’nan tetik tutib, ularga ilohiyot va irshodot yo‘llarini ko‘rsatib turganlar.

Zangiota 656 hijriy – 1258 milodiy yili vafot etgan va hozirgi “Zangiota” deb atalayotgan qishloqda dafn etiladi. Bu joy nafaqat Shosh viloyati, balki butun Movarounnahr hamda Xurosondagi turkiy, forsiy va boshqa xalqlar uchun muqaddas maskan hisoblanadi. Hozir esa butun tuman “Zangiota” nomi bilan ataladi.

Zangiota maqbarasi Toshkent shahri yaqinidagi shu nomli qishloqda joylashgan bo‘lib, ziyoratgohlari maqbara va unga kiraverishdagi kichik bir masjiddan iboratdir. Uni Amir Temur qurdirgan va 1420 yilda Mirzo Ulug‘bek uning ustiga hozirgi peshtoqni bino qildirgan. Uning amri bilan peshtoq toshga ushbu “hadisi Qudsiy” yozib qo‘yilgan: “Mening zaminimdagi uylarim masjidlardir. Mening ziyoratchilarim esa uni obod qiluvchilardir. Har kim o‘z uyida tahorat qilib, mening uyimda ziyorat qilsa, izzat-hurmatimga sazovordir” XVII asrda bu yerga madrasa va jome masjid qurilib, ko‘plab talabalar ta’lim olganlar. XIX asr oxirida Mirzo Rustam nomli saxovatli kishi tomonidan mavjud mezana qurilgan.
Zangiotaning tabarruk maqabaralari qadim-qadimdan ziyoratchilar bilan gavjum bo‘lib kelgan. O‘rta osiyolik va afg‘onistonlik ziyoratchilarning keti uzilmagan. Faqat, keyingi 70 yillik istibdod zamonida ziyoratgohlar ham ziyoratchilar ham ta’qibga uchradilar.

1930 yilda Zangiota ziyoratgohining masjidi yopib qo‘yildi. 1945 yilda masjid rasman ochilgan bo‘lsada, 1946 yilga kelib yana yopib qo‘yildi va ateistik muzeyga aylantirildi. Nihoyat, 1989 yilda musulmonlar talabiga ko‘ra mazkur jome masjidi hamda ziyoratgoh yana qaytadan ochildi. Hozir bu tabarruk maskanga O‘rta Osiyoning barcha shahar va qishloqlaridan ziyoratchilar to‘xtovsiz kelib turibdilar.

Turob To‘la ko‘chasi (1991 yilgacha 9-Yanvar ko‘chasi) Beshyog‘och maydoni bilan O‘zbekiston shoxko‘chasi oralig‘ida joylashgan. Ko‘cha shu yerda 1936 yilda qurilgan, mutaxasislar uyida yashab ijod qilgan shoir va dramaturg T.To‘la nomi bilan atalgan. Ushbu ko‘cha 1903 yilda ko‘nka, 1913 yilda tramvay yo‘li o‘tishi munosabati bilan vujudga kelgan. Ko‘nka va tramvay Chorsu maydoni bilan Beshyog‘och ko‘cha va Beshyog‘och maydoni orqali Toshkent vokzalini bog‘lab turgan. Ko‘chaning 9-Yanvar deyilganiga sabab, Anhor kanalining tramvay yo‘li o‘tgan sohilida 1905 yil 9-yanvarda Petrogradda bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olon (tarixda qonli yakshanba nomi bilan eslanadi) ishtirokchilari Toshkentga surgun qilinganidan so‘ng bunyodga kelgan pastak uylardan iborat mahalla. Yanvarskiy posyolka deb atalgan. Ko‘cha tushgandan keyin 9-Yanvar nomi bilan atala bashlangan.

Davomi keyingi maqolalarda

Abdulaziz Muhammadkarimov
“Toshkentnoma”. 2009 yil