Soʻz mulkiga sayr

Talabalik va aspirantlik yillarimizda Erkin Vohidovning nomi yoshlar oʻrtasida juda shuhrat topgan, shoirning, ayniqsa, “Oʻzbegim” qasidasi el oʻrtasida ogʻizdan tushmaydigan boʻlib qolgan edi. Shu davrlarda men Erkin Vohidov qiyofasida, nimagadir, Alisher Navoiyni tasavvur qilardim. Gʻazallarining purmaʼnoligi, ohangining serjiloligi Navoiyni eslataverar edi.

Mana, oradan yarim asr vaqt oʻtibdiki, tasavvurim aldamaganining guvohi boʻlib turibman. Bugun “Yoshlik devoni”ni oʻqib, “Gʻaroyib us-sigʻar”ni, “Soʻz latofati”ni varaqlab, “Muhokamat ul-lugʻatayn”ni xayolimga keltiraman. Bu ikki sheʼriyat dahosi oʻrtasida qandaydir tutash nuqtalarni koʻrish qiyin emas. Alisher Navoiy “turkiyda goʻzal asarlar yozish mumkin emas”, degan aqidaga oʻzining “Xazoyin ul-maoniy”, “Xamsa” singari asarlari bilan chek qoʻygan boʻlsa, Erkin Vohidov “gʻazal oʻz umrini oʻtab boʻldi, hozirgi voqeligimizni bu janr orqali ifodalab boʻlmaydi”, degan aqidani oʻzining devoni bilan chippakka chiqargan edi.

Forsigoʻylik taʼsiri va anʼanasi tufayli turkiyzabon shoirlar ham fors tilida ijod qilayotgan, natijada turkiy til latofati yashirin qolayotgan bir paytda, Alisher Navoiy bu tilning nafosatini oʻz badiiy asarlari bilan amalda namoyish qilib bergan va turkiy tilning forsiydan kam emasligini, hatto koʻp hollarda ifoda imkoniyatlari kengroq ekanini “Muhokamat ul-lugʻatayn” asarida asoslab bergan boʻlsa, Erkin Vohidov shoʻrolar yuritgan til siyosati natijasida rivojlanish imkoniyatlari cheklangan tilimizning gʻamxoʻri sifatida maydonga chiqdi va bizni qurshab turgan olamning turfa ranglarini ifodalash uchun beqiyos katta imkoniyatlari mavjudligini “Soʻz latofati” asari orqali yoritib berdi.

Til – millat qalbi. Til bor – millat yashaydi. Shunday ekan, millatini sevgan har bir inson tilining taqdiriga beparvo qarab turolmaydi.

Tilimiz xazinasining sergak posbonlari qator izlanishlari bilan uni qoʻriqlab, takomili uchun kurashib kelganlar. P. Qodirovning “Til va el”, A. Rustamovning “Soʻz xususida soʻz”, N. Mahmudovning “Tilimizning oltin sandigʻi”, Ahmad Aʼzamning “Til nomusi”, Eshqobil Shukurning qator maqolalari ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Bugungi oʻzbek nazm gulistoni andalibi E. Vohidovning ushbu asari el bilan til haqida el tilida tillashishi, til jumboqlarini jonli til bilan yechib berishga urinishi bilan ajralib turadi.

Asar dur marjoni donalaridek tizilib turgan 37 maqoladan iborat. Shulardan 28 maqola tilimizning xilma-xil muammolariga, 9 tasi gʻazallar tahliliga bagʻishlanadi.

Alisher Navoiy soʻzni duru gavharga, soʻzlovchini gʻavvosga qiyoslagan holda, daryodan gavhar gʻavvos vositasi bilan jilva namoyish qilishi va gʻavvosning bahosi gavhariga koʻra belgilanishi, soʻz duri notiq vositasi bilan sayqal topishi va notiqning mahorati ham soʻzni jilvalantirish qobiliyati bilan belgilanishini, gavhar qiymat jihatidan turli darajalarga – bir diramdan yuz tumangacha boʻlingani kabi, soʻz duri ham turli darajaga ega boʻlishini bayon qilgan boʻlsa, E. Vohidov soʻzni zabarjad, gavhar, oltinga, shoirni zargarga qiyoslaydi. Zargar oltinni havas bilan kaftiga olib, undan mashaqqatli mehnati natijasida goʻzallik yaratsa, shoirlar soʻzga mehr qoʻygandagina, taʼsirchan misralar yarata oladi.

Soʻz – gavhar, oltin,

Zargarlikning mashaqqati koʻp.

Soʻzni baytga qadashdan oldin

Kaftingga qoʻy, toʻyib qara, oʻp!

Soʻzning paydo boʻlishi haqida antik davrdan buyon bahs-munozaralar toʻxtamaydi. Qadimgi yunon olimlarining bu masalada ikki qarama-qarshi guruhga boʻlinganliklari, biri nom bilan u ifodalagan narsa oʻrtasida bogʻliqlik mavjudligi gʻoyasini ilgari sursa, ikkinchi guruh esa, aksincha, hech qanday aloqa yoʻqligini, shuning uchun bir narsa turlicha nomlanishini bayon qiladilar.

Aflotun har ikki guruhning fikri bir yoqlama ekaniga tanqidiy yondashgan holda, nom bilan u ifodalagan narsa oʻrtasida tabiiy munosabat ham, shartli munosabat ham boʻlishi mumkinligini taʼkidlaydi.

“Ibtido” maqolasida ham ana shu azaliy va abadiy muammo oʻzbek tili materiallari asosida qiziqarli bir shaklda koʻtariladi. Muallif uzum, gʻujum, qultum, yutum, tuzum qurum; tuvak, chapak, qarsak, yurak, koʻkaldosh singari yasama soʻzlarda yasash uchun asos bilan yasovchi qism oʻrtasida mazmuniy muvofiqlik, sababiylik munosabati mavjudligini toʻgʻri taʼkidlaydi. Tub soʻzlar nima uchun shunday deyilishi, nima uchun koʻrish organini turkiylar koʻz, arablar ayn, forslar chashm, ruslar glaz nomlari bilan yuritishi, nega toshni bizning ajdod tosh degani, boshqalar xajar, sang, kamen, stoun, shtayn ataganligini bayon qilib, bu sir-sinoat olami ekani, u olisdagi yulduzlardek noayon qolaverishini yana bir bor tasdiqlaydi va keyingi maqolalarda oʻquvchini soʻzning sirli olamiga sayr qilishga yetaklaydi.

Muallif soʻzning shakli va maʼnosi oʻrtasidagi munosabatning umuman erkinligini maʼqullagan holda, undov va taqlid soʻzlar hamda ulardan yasalgan soʻzlarda bu ikki tomon oʻrtasida bogʻliqlik mavjudligini ishonarli dalillar bilan isbotlaydi. Bu bilan tilning paydo boʻlishida undov va taqlidlarning maʼlum darajada roli borligini, tilning paydo boʻlishi haqidagi undov, tovushga taqlid nazariyalari tamoman puch nazariya emasligini koʻrsatib beradi.

Kitobda bayon qilinishicha, qadimgi ajdodlarimiz togʻdan shovullab tushgan suvni shovva, shar-shar toʻkilganini sharshara deb ataganlar. Qushlarning lak-lak qilgani laylak (aslida, laklak), qagʻillagani qargʻa boʻlgan. Chugʻurchuq, olashaqshaq, kakku, gʻulgʻul (kurka), bulbul singari qush nomlari; toʻqmoq (toʻqillab urgani), taqa (tuyoq ostida taqillagani), zang (zangillagan qoʻngʻiroq) singari buyum nomlari; dangʻ (dong) (dongʻillagan sado), dangʻillama (dong chiqargan) singari soʻzlar ham tovushga taqlidga bogʻlanadi.

Garchi asar boshida adib muqaddas kitoblarda bayon qilingan avval kun “boʻl” soʻzi yaralgan, degan fikrni keltirsa ham, muallif keyinchalik taqlid nazariyasiga shu qadar berilib ketadiki, neandertal odam, yaʼni rosmana insonga aylanmagan ibtidoiy ong egasining birinchi soʻzi toshni toshga urib chaq etgan tovushga taqlidan chaq degan soʻz boʻlgan, degan fikrni aytadi. Adibning fikricha, keyinroq tosh bilan danak chaqqan, yongʻoq chaqqan, bolasiga ham chaq!.. deb buyurgan. Bora-bora toshdan oʻt chiqarib uni ham chaq dedi. Koʻkda chaq etib yongan olov ham chaq boʻldi. Keyinchalik chaqmoq, chaqin, chaqmoqtosh soʻzlari paydo boʻldi. Chaqaning oʻzi bir necha maʼnoda qoʻllanildi: tosh bir-biriga urilganda uchgan yeri chaqa, toshga qoqilganning oyoq barmogʻi chaqa, koʻp gapirganning tili chaqa.

Tosh maydalab chaqa degan inson uchun hamma mayda narsalar chaqa boʻldi. Pul maydalab chaqa dedi. Mayda bolasini bola-chaqa dedi. Eng maydasi chaqaloq boʻldi.

Taraqqiyot insonga aql-zakovat berdi. Zakovatli inson tosh chaqishdan gap chaqishga oʻtdi, toshdan uchqun chiqargan boʻlsa, gapdan oʻt chiqardi. Chaqimchi, chaqmachaqar, chaqimchilik, chaq (1) ilonning tishlagani, chayonning nayza sanchishi; 2) gugurt choʻpini yondirish; 3) soʻz magʻzini tushunish), chaquv, chaqchaqlashuv soʻzlari ham ana shu ibtidoiy chaqdan kelib chiqqanligi aytiladi.

Bu soʻzlarning hammasida mazmuniy bogʻlanish mavjudligi koʻrsatib beriladi. Oʻzbek tilidagi chaq soʻzi bilan mazmunan bogʻliq boʻlgan barcha keltirilgan soʻzlar yuzasidan bildirilgan fikrlarga qoʻshilish mumkin. Lekin bu soʻzni ibtidoiy odamning birinchi soʻzi boʻlgan, degan fikrini shoirning shaxsiy fantaziyasi, mubolagʻalashtirish natijasi sifatida baholashga toʻgʻri keladi. Chunki ibtidoiy odam dastlab dunyoning qaysi tilida soʻz aytgan? Bu masala shu kungacha yechib boʻlmaydigan jumboq sanaladi. Bir vaqtlar akademik N. Ya. Marr insonning dastlabki fonetik tili somiy tillar (toʻgʻrirogʻi, oʻzi mansub boʻlgan kavkaz tillari)dagi toʻrt elementdan (sal, ber, yon, rosh soʻzlaridan) iborat boʻlgan, degan fikrni olgʻa tashlagan edi. Agar ibtidoiy odamning ilk soʻzi chaq boʻlgan degan shoir fikriga qoʻshilsak, dastlabki inson oʻzbek boʻlgan ekan-da, degan xulosaga kelinadi.

Til – bir ummon. U shevalardan, boshqa tillardan oqib kelgan jilgʻalar hisobiga toʻlib-toshib turadi. Shuning uchun tilning lugʻat tarkibi ochiq sistema, deyiladi. Jamiyat taraqqiyotida yangi-yangi tushunchalarning dunyoga kelishi bilan tilda ularning nomlari ham paydo boʻladi. Yoki bir narsaning turfa nomlari maydonga kelib, ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. E. Vohidov “Uch daryodan suv ichgan dengiz” maqolasida tilimizning ichki va tashqi omillar asosida rivojlanib borishi haqida fikr yuritadi. Adib “oʻzbek tilining buyuk dengizi uch buyuk daryo – turkiy, arabiy va forsiydan suv ichish barobarida eski lotin, xitoy, hind, moʻgʻul, rus, Yevropa tillaridan bahramand boʻlgan”ini toʻgʻri taʼkidlaydi.

Ana shu daryolardan suv ichgan oʻzbek tilining leksik imkoniyatlari gʻoyat kengligidan adib faxrlanadi. Xususan, birgina “osmon” tushunchasining oʻndan ortiq nomining kamalak ranglaridek tovlanib turishini taʼkidlaydi. Masalan, osmon, falak, samo, charx, gardun, fazo, koʻk, arsh, davvor, minu va boshqalar.

Darhaqiqat, boshqa tillardan soʻz olmagan birorta til yoʻq. Barcha tillar oʻzining ichki imkoniyatlari bilan birga, tashqi omillar hisobiga ham boyib boradi. Tilimizga kirib kelgan arabiy, forsiy soʻzlarni sohalar boʻyicha tasnif qilar ekan, muallif diniy, ilmiy, ijtimoiy atamalarning koʻpi arab tilidan, bir qator ish qurollarimiz, jomadon, hokandoz, dastshoʻ, jomashu, dazmol, qogʻoz kabi hunarmandchilikka oid soʻzlarimiz, shuningdek, yuksak sheʼriy uslubga xos suxanlar fors tilidan olinganini, ayrim soʻzlarning oʻzbekchasi ham, forschasi ham tilimizda barobar ishlatilishini bayon qiladi. Masalan, arabcha Olloh, forscha xudo, oʻzbekcha tangri; oʻzbekcha yurak, arabcha qalb, forscha dil; arabcha ism, forscha nom, oʻzbekcha ot; arabcha lison, forscha zabon, oʻzbekcha til kabi. Bularning barchasi oʻzbek tilidan mustahkam oʻrin olib, oʻzimizniki boʻlib ketgan. Shu sababdan tilimiz boy va rangin ekani, hech bir boshqa tilda boʻlmagan shakldosh soʻzlar sanʼati – tuyuq oʻzbek tilida borligi, hech bir boshqa tilda yoʻq askiya, soʻz oʻyini bizda mavjudligi taʼkidlanadi.

Oʻzbek tili, umuman turkiy tillar boshqa tillardan soʻz olishi bilan birga, boshqa bir qator tillarga soʻz ham bergan. “Oy farzandi” maqolasida turkiy soʻzlarning dunyo kezgani haqida fikr yuritiladi.

Kelib chiqishi mojar boʻlgan amerikalik turkolog olim Andrash Bodrogligetti nomini oʻzbek tilshunoslari yaxshi biladi. Garchi bu familiya turkiychadan ancha uzoq koʻrinsa ham, Andrash domlaning oʻzi Erkin Vohidovga familiyasining sof turkcha Badr (oy) ogli getti soʻzlari birikuvidan hosil boʻlganini aytadi. Shu nasab orqali turkiy soʻzlarning dunyoning toʻrt tarafiga tarqalgani va turkiy soʻzlarning til egalari bilan birgalikda boshqa yurtlarga yoyilgani haqida faylasufona mushohada yuritiladi.

“Badr oʻgʻli ketdi” nasabini eshitib, xayol shoirni ming yillar narida Itil va Yoyiq sohillarida yashagan, keyin Volga va Ural deb ataladigan daryolardan suv ichib, bepoyon kengliklarda ot surgan oʻzbeklar yurtiga olib ketadi. Xalqimizning tatar, bulgʻor, mojar, oʻrus ellari bilan yelkadosh kun kechirgan yaylovlari koʻz oldiga keladi. Xayolan oʻn ming yillar olisda Sibirdan Alyaskaga koʻchgan turkiy qabilalarning qoʻshiqlarini eshitadi. Arabcha badr, forscha moh, oʻzbekcha oy boʻladi. Badr oʻgʻli, Moh oʻgʻli, Oybek arabiy, forsiy, turkiy maʼnodagi soʻzlar ekanini taʼkidlagan holda, ingliz adibi Redyard Kiplingning Hindiston mavzusida yozgan asarining bosh qahramoni Maugli nomini ham adib mah oʻgʻliga bogʻlaydi. Bir qarashda, bunday bogʻlanish nojoizday koʻrinadi. Lekin muallifning tarixiy, lingvistik va mifologik asoslarini oʻqisangiz, bu bogʻlanishda asos borligiga ishonch hosil qilasiz va shoir fantaziyasiga qoyil qolasiz.

Tarixiy asos shundaki, muallif Javoharlal Neruning Markaziy Osiyoliklar dastlab Hindistonga toʻrt ming yil muqaddam koʻchib kela boshlagan, degan fikriga tayanib, turkiy qavmlar ham ular orasida boʻlgan, bu qavmlarning qadimiy rivoyatlari, dostonlari ham Hindistonga borgan, degan xulosaga keladi.

Lingvistik asos shundaki, turkiy oy, arabcha badr, forscha moh deyiladi. Adib fikricha, oy yonida badr ham, moh ham ishlatilgan. Mah oʻgʻli soʻzidagi h undoshi tushib qolib, Maugli deb talaffuz qilingan, degan gʻoyani ilgari suradi.

Mifologik asos shundaki, rivoyatlar turk naslini boʻri zotiga bogʻlaydi, ona boʻri emizib katta qilgan, deyiladi. Boshqird shoiri Mustay Karim ham oʻz xalqining nomini Bosh qurd, yaʼni Bosh boʻri deb ishonch bilan aytganini, Maugliga ham boʻri onalik qilganini, demak, bogʻlanish borligini bayon qiladi.

Muallif “Ismiyaminning ismi Yaminmi?” maqolasida ham ism-nasablar etimologiyasi haqida fikr yuritishda davom etadi. Unda hazrati Yaʼqub alayhissalom Rohila ismli xotinidan koʻrgan farzandining ismini ibroniy tilida “oʻng qoʻl” maʼnosini beruvchi Benyamin deb qoʻygani, bu nomni Qurʼoni Karim tafsirlarida Ibn yamin shaklida ifodalangani, Gʻarbga bu nom Benjamin shaklida tarqalgani, oʻzbekchada Ibniyamin, Emniyamin, Ismiyamin shaklida ishlatilgani toʻgʻri koʻrsatiladi.

“Kenguru va Belmes” maqolasida ham boshqa tillarga turkiydan oʻtgan soʻzlar haqidagi fikr davom ettiriladi. Unda ingliz sayyohi Jeyms Kuk Avstraliyada oʻziga nomaʼlum hayvonning nomini soʻraganda, ular ingliz tilini tushunmay bir-birlariga qarab kenguru deyishgani, bu soʻz, aslida, “tushunmadim” maʼnosini bildirgani, Kuk esa bu hayvonning nomi kenguru ekan deb daftariga yozib olgani, natijada bu nom dunyoga tarqalgani bayon qilinadi. Xuddi shunga oʻxshash hodisalar turkiylar bilan ruslar oʻrtasida ham mavjud boʻlganini balbes soʻzi orqali ochib beradi. Muallif rus tilidagi balvan, yeralash, kavardak, post, karaul, yesaul, kalpak, shtaniʼ singari bir qancha soʻzlarning turkiy ekanini, ularning asl maʼnolarini toʻgʻri yoritib beradi.

Asarda soʻz maʼnosi, undagi mazmuniy oʻzgarishlar haqida juda qiziqarli materiallar beriladi. Xususan, “Maosh va osh” maqolasida oʻzbek, arab, fors, hind tillarida uchraydigan jahongashta soʻzlarning qismati, ulardagi maʼno oʻzgarishlari haqida fikr yuritiladi. Maqolada taʼkidlanganidek, maosh deganda biz bugun oylik, ish haqini tushunamiz. Aslida, bu soʻzning maʼnosi “tiriklik, hayot kechirish, yashamoq” ekanini, Alisher Navoiy ham “Maosh aylamoq ajdaho komida”, deya bu soʻzni xuddi shu maʼnoda qoʻllaganini bayon qiladi. Maosh soʻzining hozirgi oʻzbek tilidagi “ish haqi” maʼnosi asl “hayot kechirish, yashamoq” maʼnosining taraqqiyoti, uning hosilasi ekani taʼkidlanadi. Muallif fikricha, qadimdan davlat xizmatidagi kishilarga maosh tayinlangan, yaʼni tirikchiligi taʼminlangan. Shu asosda E. Vohidov maosh soʻzining “hayot kechirish, tirikchilik” maʼnosi bilan “ish haqi” maʼnosi oʻrtasida bogʻliqlik mavjudligini ochib beradi. Bu soʻz bilan oʻzakdosh boʻlgan “yashamoq” maʼnosidagi maishat soʻzi bugun oʻzbek tilida “aysh-ishrat” maʼnosini bildirishini, urdu tilida soʻzlashuvchi hindlar esa bu soʻzni “iqtisod” maʼnosida qoʻllashini bayon qiladi.

Muallif dunyoning turli tillariga tarqalgan jahongashta soʻzlarning har qaysi tilda bir-biri bilan bogʻliq, lekin boshqa-boshqa maʼno ifodalashiga juda qiziqarli faktlar keltiradi. Jumladan, hind tilida kamina soʻzi “tuban”, “pastkash” maʼnosida, muhbir soʻzi “aygʻoqchi”, “josus” maʼnosida, taklif soʻzi “kulfat”, iflos soʻzi “qashshoq” maʼnosida ishlatilishini, iflos, muflis soʻzlari mumtoz adabiyotimizda ham “faqir”, “yoʻqsil” maʼnosida qoʻllanilganini taʼkidlaydi. Oʻzbek tilida “parhez” maʼnosida ishlatiluvchi diyeta, aslida, yunon tilida “taom” maʼnosini bildirganini, qadimgi Yunonistonda eng yuqori davlat organi boʻlgan xalq majlisi aʼzolariga beriladigan ish haqi ham diyeta deyilganini bayon qiladi. Adibning mushohada doirasiga tan berish kerakki, u oʻzbek tiliga kirib kelgan va mazmunan tilimizda bir-biridan ancha uzoq boʻlgan kelib chiqishi yunoncha diyeta soʻzi bilan asli arabcha maosh soʻzi mazmuniy mundarijasida umumiylikni koʻradi. Yunoncha diyeta soʻzining “hayot kechirish” maʼnosi ham, “tanovul” maʼnosi ham, “mablagʻ” maʼnosi ham arabcha maosh soʻzining maʼnolariga muvofiq kelishini kashf etadi.

“Boʻyinbogʻ desang oʻlarmiding”, “Zimiston”, “Qoyil” singari maqolalarda ham jahongashta soʻzlarning ana shunday maʼnolari haqida fikr yuritiladi.

“Boʻyinbogʻ desang oʻlarmiding” maqolasi mazmunan Jaloliddin Rumiyning maʼnoni tushunmasdan soʻz shakliga qarab oʻzaro ixtilofga kirishgan turli til vakillari haqidagi hikoyatini eslatadi. Bu maqolada oʻzbek tilidagi “yotishga xoslangan uy anjomi” maʼnosidagi kravat soʻzi turk tilida “galstuk” maʼnosida qoʻllanilishi, bir soʻzning ikki tildagi ikki xil maʼnosini tushunmagan oʻzbek va turk tili vakillari bu soʻz orqali janjal qilish darajasiga borganini juda qiziqarli hikoyat bilan bayon qilib beradi.

“Zimiston” maqolasida forscha “qish” maʼnosidagi zimiston soʻzining qanday qilib oʻzbek tilida “qorongʻulik, zulmat” maʼnosiga oʻtib qolishi haqida gap boradi. Qish qanday qilib qorongʻuga aylanganidan, bu ikki soʻz tamoman boshqa-boshqa tushunchalarni bildirishidan hayratga tushgan adib uning sababini qidirishga bel bogʻlaydi va javobini:

Yaldo kechasi birdur, bir yilda bir yaldo,

Yo rab, bu nechuk yaldo? Bir yilda ikki yaldo! – degan chistondan topadi. Chistonning maʼnosi: Yaldo kechasi bir yilda bir keladi. Lekin bir oyda ikki yaldo bor. Chistonga shoir shunday javob beradi: Yorning yuzi – oy, ikki oʻrim sochi qoraligi va uzunligi bilan – yaldo kechasi. Bir oy yuzli ikki oʻrim sochini tashlab qoʻysa, bir oyda ikki yaldo boʻladi. Shundan adib xulosa chiqaradiki, qish kechasining uzun va qorongʻuligi uchun zulmatli tun, zimiston qorongʻusi deyilgan, yaʼni qish qorongʻusi. Zulmat qorongʻusining qanday qilib zimiston boʻlib qolganini tilda mavjud boʻlgan soʻzlarning tovush tomonini tejashga intilish tamoyili asosida tushuntirishga harakat qiladi.

Darhaqiqat, inson oʻz amaliy faoliyatida kam kuch sarflab koʻproq natijaga erishishga intiladi. Ana shunday intilish tilda fonatsion vositalarni tejashda kuzatiladi. Soʻzda yoki gapda maʼno saqlangani holda, tovush tomoni qisqartiriladi. Masalan: 1. Muhammad sharif→Mamasharif→Masharif; 2. Oʻqigan odam – olim, oʻqimagan odam – zolim→Oʻqigan – olim, oʻqimagan – zolim. Keltirilgan misollarning birinchisida tovushlar, ikkinchisida soʻzlar maʼnoga taʼsir etmagan holda tushib qolgan. Tushib qolgan soʻzning maʼnosi oldidagi soʻzda saqlangan.

Adib tildagi ana shu qonuniyat asosida zimiston qorongʻusi birikmasidan qorongʻusi soʻzi tushib qolishi natijasida uning maʼnosi zimiston soʻziga yuklanganini aytadi.

Asli “sovuq” maʼnosini ifodalovchi xunuk soʻzining hozirgi oʻzbek tilida “koʻrksiz”, “badbashara” maʼnosiga oʻzgarib qolishini ham xuddi ana shu tejash tamoyili asosida tushuntirib beradi. Muallifning fikriga koʻra, avvalda xunuk soʻzi “sovuq” maʼnosida toʻgʻri ishlatilgan. Turqi sovuq odamni turqi xunuk deyilgan. Keyinchalik turq soʻzi tushib qolib uning maʼnosi ham sovuqqa yuklangan.

Asli “istak, xohish” maʼnosini ifodalovchi tamanno soʻzining hozirgi oʻzbek tilida “nozu karashma”, “tannoz” maʼnosini ifodalashini ham fonatsion energiyani tejash tamoyili asosida tamanno ayol “Istagi koʻp ayol” birikmasidan ayol soʻzining tushib qolishi natijasi ekanini izohlab beradi.

Hozirgi oʻzbek tilidagi “yuvilgan, artilgan, pok” maʼnosidagi toza soʻzi asli “yangi” maʼnosini, hozirgi “uquvli, maʼnili” maʼnosidagi tamiz(li), “uquvsiz, maʼnisiz(odam)” maʼnosidagi betamiz soʻzlari, aslida, “pok, yuvilgan” (tamiz), “yuvuqsiz, nopok” (betamiz) maʼnolarini bildirganini bayon qiladi. Bu fikrlar adibning soʻzga, uning maʼno taraqqiyotiga naqadar sinchkovlik bilan eʼtibor berganining, noziktaʼb shoirlik bilan sinchkov soʻzshunoslik qobiliyati omuxta boʻlganining hosilasidir.

Soʻz maʼnosining oʻzgarishi haqidagi fikrlar rang soʻzi misolida ham davom ettiriladi. Hozirgi oʻzbek tilida “xiyla” maʼnosidagi nayrang soʻzining ham rang soʻziga bogʻliqligi fors tilida “har rang” maʼnosidagi ne rang arab yozuvidagi “yoy” harfining ikki xil oʻqilishi bois nayrangga aylanishi, bu soʻzning “har rang” maʼnosining “xiyla, aldov” maʼnosiga oʻtishida “koʻzni aldab har rangda tuslanish” belgisi asos boʻlgani bayon qilinadi.

Hozirgi tilimizda “olov” maʼnosidagi alvon soʻzi asli arab tilida “rang” maʼnosidagi lavn soʻzining koʻpligidan yuzaga kelganligini taʼkidlab, rang soʻzining turfa maʼnolari xaqida bahs yuritadi.

Muallif Navoiy asarlari lugʻatida bu soʻzning faqat beshta maʼnosi koʻrsatilganini bayon qilgan holda, oʻzi fors tilida yozilgan “Kanzul lugʻot”, “Muntahobul lugʻot”, “Baxrul javohir”, “Lubbul albob”, “Kashful lugʻot”, “Firdavsul lugʻot” singari hali Respublikamiz olimlarining qalami yetmagan oʻttizdan ortiq lugʻatlar xazinasidan rang soʻzining oʻttiz bir maʼnosini topadi. Bu bilan shoir noyob sharqshunoslik qobiliyatini ham namoyon qiladi.

Adib hozirgi lugʻatshunos olimlar oldiga ajdodlarimiz qoldirib ketgan ana shunday nodir lugʻatlarni nashr etish va ular bagʻrida yashirinib yotgan, lekin bugungi kun voqeligini ifodalash uchun juda zarur boʻlgan yuzlab soʻzlarni istifodaga kiritishdek dolzarb vazifani qoʻyadi.

Adib pul soʻzi fors tilida “koʻprik” maʼnosini ifodalagani, uning oʻzbek tilidagi “qimmatli qogʻoz, kupyor” maʼnosi bilan fors tilidagi “koʻprik” maʼnosi oʻrtasidagi bogʻliqlikni ham ochib beradi: koʻprik qirgʻoqlarni tutashtirsa, qimmatli qogʻoz odamlarni birlashtiradi.

Soʻz maʼnolari taraqqiyotida bir soʻzni tamomila qarama-qarshi maʼnoda ishlatish ham tilimizda koʻp uchraydi. Bunday hodisaga tilshunoslikda enantiosemiya deyiladi. Mazkur hodisa turkiy tillarda qadimdan mavjud boʻlib, Mahmud Koshgʻariyning ham diqqatini jalb qilgan edi. U suchik soʻzini ilgari “achchiq” maʼnosida, keyinchalik “mazali” maʼnosida qoʻllanganini, oʻr “chuqurlik” maʼnosini bildirishi bilan birga “tepalik” maʼnosini xam ifodalaganini koʻrsatgan edi.

Adib xuddi ana shunday hodisani qalb soʻzida koʻradi. Uning fikricha, tilimizda “ikki qalb bor”. Ular shu darajada bir-biridan uzoqki, tutashmogʻi sira mumkin emas. Biri – inson yuragi, poklik, toʻgʻrilik, oliyjanoblik timsoli boʻlgan qalb. Boshqa biri – qalbaki, qallob soʻzlarining oʻzagi, yaʼni egrilik, aldamchilikni ifoda qiluvchi qalb. Muallif hazrat Alisher Navoiyning “Xazoyin ul-maoniy” asaridagi gʻazallar tahlili orqali qalb soʻzining yana “qoʻshin markazi” va “kofir” maʼnolarida ham qoʻllanganini aniqlaydi va yurak nima uchun qalb deyilgan, uning qalloblikka, yolgʻonchilikka nima aloqasi bor? – degan savolga shunday javob beradi: “Inson ongi shakllangandan beri aql va yurak oʻrtasidagi bahs tugamagan. Odamzodni hissiyot koʻp aldagan. Hamma xalqlarda: “Koʻngil koʻchasiga kirma”, degan mazmundagi hikmat bor. Demak, yurak koʻchasiga kirib aldangan odamlar unga qalb deya nom qoʻyibdilar.

Qalb soʻzi ifodalagan qarama-qarshi maʼnolar oʻrtasidagi bunday aloqadorlikni topish uchun faqat Erkin Vohidovcha fikrlash, Erkin Vohidovdek mumtoz adabiyotimiz sirlarini anglash kerak boʻladi.

Muallif tilimizdagi asl maʼnosi oʻzgargan soʻzlarga shunchalik sinchkovlik bilan yondashadiki, mehnat, fuqaro, mard, magʻiz, fan, pul, siyoh singari yuzga yaqin ana shunday soʻzlarni topadi va “Adash, dedim, adashdim” maqolasida ularning roʻyxatini beradi.

Hozirgi tilshunoslikda soʻzning tovush oʻzgarishlari qatorida tovush almashinishi hodisasiga alohida eʼtibor qaratiladi. Tilimizdagi bu hodisa ham adib nazaridan chetda qolmagan. “Teskari tushgan tovushlar” maqolasida aylan-aynal shakllarida qoʻllanadigan soʻz asli aylan ekani, kift, qulf, avf, boʻyra, kiprik, yomgʻir, soʻzlari, aslida, kitf, qulf, afv, boʻryo, kiprik, yogʻmir boʻlganligi, hozirgi tilimizdagi yogʻmoq, yogʻin yogʻmur bilan oʻzakdosh ekani, turpoq tuproq soʻzidan, oʻrgilay oʻgrilaydan, oʻgʻirlik oʻgʻrilikdan, Iskandar Iksandardan, joʻnalish, yoʻnalish yoʻlanishdan, teskari terskaridan kelib chiqqani bayon qilinadi.

Har bir tilda xalqning ruhi, milliy madaniyati, oʻziga xos dunyoni koʻrishi, idrok etish tarzi namoyon boʻlish bilan birga, tillar oʻrtasida obraz yaratishdagi shunday umumiy jihatlar borki, ular umuminsoniy tafakkur mahsuli sifatida yuzaga chiqadi. Kitobdagi “Inson va qorachiq” maqolasida bayon qilingan fikrlar bunga yorqin misol boʻla oladi. Muallif mardum soʻzining “inson” va “qorachiq” maʼnolari oʻrtasidagi bogʻliqlikni ochib berish uchun ingliz, rus, arab tili materiallariga murojaat qiladi va bu tillar oʻrtasidagi oʻxshashlikdan hayratga tushadi.

Adibning bayon qilishicha, arablar koʻz qorachigʻini insonul ayn (koʻzning insoni) deydilar va bu tilda ham qorachiq va inson bir soʻz bilan ifodalanadi. Mardum soʻzida “inson” maʼnosi ham, “xalq” maʼnosi ham bor. Rus tilida (V. Dal lugʻatida) zrachok, zenitsa qatorida chelovechek, malchik soʻzlari ham bor. Bu maʼnolar oʻrtasidagi aloqadorlikni adib odamzodning koʻzida unga tikilib qaragan odamning aksi namoyon boʻlishi orqali izohlab beradi.

Muallif tilimizdagi Mehmon otangdan aziz, Ustoz otangdan ulugʻ singari qiyosiy qurilmalarni Mehmon otangday aziz, Ustoz otangday ulugʻ shaklidagi oʻxshatish qurilmalar bilan almashtirib ishlatilayotganini til qonuniyatidan kelib chiqib, haqli ravishda tanqid qiladi.

“Barkamol soddalik” maqolasi tilimizning barkamolligini boshqa tillarga qiyoslagan holda yoritib berishga bagʻishlanadi. Muallif toʻgʻri taʼkidlaganidek, tillarning barkamolligi qoidalarning aniq va izchilligi, istisnolarning kamligi, ifoda imkoniyatlarining kengligi bilan belgilanadi. Ana shundan kelib chiqib, maqolada oʻzbek tilining barcha sathlarida aniq qoidalarning mavjudligi va bu qoidalar asosida minglab nutqiy hosilalarni yaratish mumkinligi aniq misollar orqali ochib beriladi. Masalan, soʻz yasalishi sathida qoʻshma soʻzlarning ikki va undan ortiq oʻzaklarning qoʻshilishi asosida yasalishi mumkinligi (sopol tovoq, kumush qoshiq, taxta koʻprik, temiryoʻl) va buning afzal tomonlari rus tiliga qiyoslangan holda yoritiladi. Xususan, ingliz tilida ham xuddi oʻzbek tilidagidek yasalgan futbol soʻzi oʻzbek tilida oyoq va toʻp soʻzlarini birlashtirish orqali transliteratsiya qilinishi mumkinligi, lekin rus tilida noga soʻzi bilan myach soʻzi toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻlana olmasligi, ularni qoʻshish uchun nogani sifatga aylantirish, buning uchun esa u bogʻlanayotgan soʻzning rod(jins)ini bilish lozim boʻlishi, buning esa aniq qoidasi yoʻqligi, oxirida yumshatish belgisi bor soʻzlarning yarmi muzakkar, yarmi muannas ekani (den soʻzi mujskoy, noch – jenskiy rod, oktyabr – mujskoy, osen – jenskiy va boshqalar) aytiladi.

Oʻzbek tilida [ot+chi] qolipida kasb-hunar egasi maʼnosini bildiruvchi minglab yangi soʻzlarni hosil qilish imkoniyati mavjud boʻlsa, rus tilida bunday shaxs nomlari yasashning aniq qolipi yoʻqligi, rabochiy, pisatel, lesnik, molyar singari soʻzlarning har qaysisi alohida-alohida soʻz yasalish qolipi asosida yasalganini dalillaydi.

Oʻzbek tili grammatik maʼnoni ifodalash uchun ham aniq bir shaklga, masalan, yoʻnalish maʼnosini ifodalash uchun bitta joʻnalish kelishigi shakliga ega boʻlsa, rus tilida bu maʼnoni ifodalash uchun bir necha shakldan foydalaniladi. Masalan, Kiyevga soʻzi v Kiyev, Ukrainaga soʻzi na Ukrainu, uyga soʻzi domoy shakllaridagi soʻzlar orqali ifodalanishi bayon qilinadi.

Alisher Navoiy diqqatini tortgan va “ikki mafʼullik feʼl” sifatida taʼriflangan feʼlning orttirma nisbat shakllari, xususan, kiymoq – kiydirmoq rus tilida farqlanmasligi, har ikki holatda ham odevat shakli ishlatilishi aytiladi.

Oʻzbek tilining yana bir fazilati – maʼnodosh soʻzlarga boyligi, muqobili yoʻq soʻzning oʻzi yoʻqligi, bu esa soʻz qaytarilishlarining oldini olishga; shakldosh, koʻpmaʼnoli soʻzlarga boyligi soʻz oʻyini, askiya sanʼatining, sheʼriyatda tuyuq janrining rivojlanishiga imkoniyat yaratishini bayon qiladi.

Bu aytilgan fikrlar Erkin Vohidovning qiyosiy tilshunoslikning ham chuqur bilimdoni ekanidan dalolat beradi.

Hozirgi kunda fanlar tizimida genderologiya alohida oʻrin egallamoqda. Bu tilshunoslikka ham taʼsir qilib, genderolingvistika yoʻnalishi paydo boʻlmoqda. “Xotin tili” maqolasi ana shu yangi yoʻnalish boʻyicha oʻzbek tili materiallari asosida maʼlumot berishi bilan qimmatlidir. Unda faqat xotinlar tilida ishlatiladigan bir necha soʻzlar, iboralar keltiriladiki, oʻzbek lingvogendershunosligining bundan keyingi istiqboli uchun turtki boʻlib xizmat qiladi.

Kishini tilning sirli olamiga yetaklaydigan, oʻylashga, chuqur mushohada qilishga chorlaydigan bunday koʻpqirrali asarda ayrim xayolotga berilgan oʻrinlar, bahstalab jihatlar ham yoʻq emas.

Xususan, muallif: “Koʻksimizda urib turgan yurak, aslida, yurakmi yoki urakmi? Yurak uradimi yo yuradimi? Men oʻzimcha, urak degim keladi. Mantiqan shunday boʻlishi kerak. Lekin “Devonu lugʻatit turk”da yurak deyilgan”, deb adibning oʻzi yur oʻzagi faqat “yurish”ni anglatmasligi, umuman “harakat” (shamol yurdi, ishimiz yurdi, soat yurdi, qon yurdi kabi) maʼnosini bildirishini tasdiqlaydi. Bizning nazarimizda, turkiy tillarda jurak – yurak – urak, jip – yip – ip, jilan – yilan – ilon singari soʻzlar boshqa-boshqa soʻzlar emas, balki bir soʻzning turkiy tillarning qipchoq – qarluq – oʻgʻuz guruhlaridagi fonetik qonuniyatini oʻzida namoyon qilishidir. Turkiy tillardagi bu qonuniyat haqida Mahmud Koshgʻariy shunday yozgan edi: “(Qarluqlarda) ﮞ bilan boshlangan ot va feʼllarni oʻgʻuz va qipchoqlar “alif”ga yoki “jim”ga aylantiradilar… Masalan, turklar (yaʼni qarluqlar) yiligʻ suv desalar, ular (oʻgʻuzlar) iligʻ suv deydilar”. Demak, yurak, urak turli oʻzakli soʻzlar emas, balki turli turkiy qavmlar tillari oʻrtasidagi fonetik farqlanish (jur – yur – ur)ga ega boʻlgan bir soʻzning koʻrinishlaridir.

Umuman, mazkur kitob millatimizga, uning tiliga cheksiz muhabbatning ramzidir. U nafaqat soʻz sanʼatiga qadam qoʻyayotgan yosh qalamkashlarga soʻz qadriga yetishda ibrat maktabini oʻtaydi, balki tilshunoslarni ham soʻz etimologiyasi, soʻz maʼnolarining koʻchishi singari bir qator masalalar boʻyicha bahs-munozaraga chorlaydi. U tilimizning tilla sandigʻidagi duru gavharlarni qoʻlga olib, salmogʻini oʻlchab, har birining peshonasidan oʻpib, ulardan nutqimizda oʻrinli foydalanishga yordam beradigan va har bir oʻzbek xonadonining kitob javonidan joy olishi kerak boʻlgan asardir.

Abdulhamid NURMONOV,

filologiya fanlari doktori, professor

“Sharq yulduzi”, 2014–6