QUMLARNI MUSTAHKAMLASH — qum koʻchishini bartaraf etish va yerlarni oʻzlashtirish, unumdorligini oshirish maqsadlarida qumlikning fizik-mexanik va kimyoviy xususiyatlarini oʻzgartirishga qaratilgan tashkiliyxoʻjalik, muhandislik, oʻrmonmeliorativ, agrotexnik va b. tadbirlar majmui. Koʻchma qumlar q. x. ga katta zarar yetkazadi, sugʻoriladigan ekinzorlar, bogʻlar, kanallar, yoʻllarni bosadi, yaylovlar unumdorligini pasay-tiradi. Koʻchma qumlarni mustahkamlash uchun mexanik, kimyoviy va fitome-liorativ usullar qoʻllaniladi. M ye x a nik vakimyoviy usullar qumlar qoʻchishini toʻxtatishda, fitome-liorativ usul esa ularni butunlay mustahkamlashda qoʻllaniladi. Mexanik usul barxanlarda qamish, yantoq, lux (qoʻgʻa) va b. oʻsimliklardan gʻov (shox devor) — mexanik himoya vositalari — toʻsiqlar oʻrnatishdan iborat. Konstruktiv xususiyatlari boʻyicha mexanik toʻsiklar tik oʻrnatiladigan yoki toʻshaladigan turlarga boʻlinadi va ular asosiy shamol yoʻnalishiga koʻndalang qilib 2×2 yoki 3×3 m oʻlchamda barxanlarning qiya yonbagʻirlariga oʻrnatiladi. Eng xavfli joylarda bal. 60 sm li katak toʻsiklar qoʻllanadi. Katak toʻsiqlar ichiga oʻt yoki buta urugʻlari yoppasiga, katak devordan 0,5—0,7 sm masofada buta qalamchasi yoki koʻchatlari ekiladi. Shamol kuchsiz kuzatiladigan r-nlarda oʻt bordonlaridan foydalaniladi. Bordon shamol yoʻnalishiga koʻndalang holda eni 25—30 sm va 5 sm qalinlikdagi qum ustiga toʻshaladi. Buta qalamchalari yoki koʻchatlari toʻshama qatorining shamol esayotgan tarafiga oʻtqaziladi. Qumlarni mustahkamlash uchun ekiladigan oʻt, oʻsimliklar urugʻi aralashmasi maxsus traktorlarga oʻrnatilgan seyalkalar yordamida ekiladi. Mexanik toʻsiqlar 2, baʼzan 3 yil xizmat qiladi. Toʻsiq-gʻovlar oʻt va buta urugʻlarini tutib qoladi, urugʻlar unib, qumlarni mus-tahkamlaydi, shuningdek, gʻovlar qan-dim, cherkez, juzgʻun, saksovul, qoraterak, quyonsuyak va b. ning yaxshi oʻsi-shiga sharoit yaratadi. Qumlarni mustahkamlash uchun shoʻrlangan qumliklarda, shuningdek, greyder yordamida 10—15 m ora-latib chuqur egatmarzalar olinadi, ularda koʻchma qumlar tutib qolinadi, bu bilan tuzga chidamli buta (jiyda va b.) qalamchalarining tutib ketishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Sizot suvlari yaqin joylashgan qumliklarda turangʻil, mayda mevali jiyda, qora va oq terak, oq aksiya yaxshi oʻsadi. Qumlarni mustahkamlashning kimyoviy usullari ham tobora keng qoʻllanmoqda; bunda qum yuzasiga nerozin, bitum emulsiyasi, poliakrilamid, la-teks, kurosol va shunga oʻxshash moddalar sepiladi.
Koʻchma qumlarni mustahkamlashning eng ishonchli va uzoq vaqt xizmat qiladigan vositasi daraxt ekishdir. Qumli choʻllarda oʻsishga moslashgan qandim, cherkez, oq va qora saksovul va sh. k. daraxt va buta turlaridan massivlar, koʻp qatorli yoki tor qatorli oʻrmon minta-qalari, ihota daraxtzorlari va b. barpo qilinadi. Buning uchun mexanik toʻsiqlar va kimyoviy vositalar bilan mustahkamlangan qumlarga urugʻlar sepiladi, qalamcha va koʻchatlar ekiladi.
Oʻrta Osiyoda bundan 120-yil oldin Zakaspiy t. y. ini qum bosishdan himoya qilish munosabati bilan Qumlarni mustahkamlash boʻyicha dastlabki ishlar boshlandi. Oʻsha davrda V. A. Paleskiy rahbarligida qandim, cherkez va saksovul ekilgan edi. 1940-y. larda Buxoro viloyatidagi sugʻoriladigan dalalarni koʻchma qumlardan himoya qiluvchi «Buxoro toʻsigʻi» deb ataluvchi 120 km uzunlikdagi oʻrmon mintaqasi; 50—80-y. larda Markaziy Fargʻonaning koʻchma qumlarida, Amu-Buxoro kanali, Qora-qum kanali zonasida va b. joylarda ming-lab ga maydonlarda ihota oʻrmon daraxtzorlari barpo qilingan (q. Lgrooʻrmon melioratsiyasi). Oʻrta Osiyoda qumlar va qumli yerlar 37 mln. ga ni, jumladan qoʻchma qumliklar qariyb 3 mln. ga ni egallaydi. 1960-y. lardan boshlab 1 mln. ga dan qoʻproq qumli yerlar sugʻorma dehqonchilik uchun oʻzlashtirildi (Buxoro viloyati, Markaziy Fargʻona, Qoraqum kanali zonasi va b.). Hoz. davrda Oʻzbekiston hududida Qumlarni mustahkamlash ishlari rejali ravishda katta maydonlarda, ayniqsa, vodiylarga tutashgan choʻllarda, magistral kanal trassalari, avtomobil va t. ylari boʻylab, Orol boʻyi mintaqasida amalga oshirilmoqda. Qizil-qumda chorvachilik va choʻponlar ehtiyojlari uchun (artezian suvlar bilan sugʻorilib) yem-xashak va poliz ekinlari, mevali daraxtlar ekilmoqda.
Ad.: Leontyev A. A., Novne priyomы zakrepleniya i obleseniye peskov v Sredney Azii, T., 1959,Danilin A. L., Effektivnыy sposob obleseniya i zakrepleniya peskov, T., 1979.
Abdushukur Xonazarov.