ATEROMATOZ — ateroskleroz kasalligida qon tomir devorlarida pilakchalar va ular markazida mayda donachali detrit (biriktiruvchi toʻqima asosiy moddasining mahalliy oʻlishi) hosil boʻlishi; ular xolesterin kristallari va yogʻ kislotalaridan iborat boʻlib, lipid va oqsil massalari, kollagen va elastik tolalarning parchalanishidan vujudga keladi.
ATALMISH QAVCHIN (14-a. oʻrtasi – 15-a. boshlari) — Amir Temur saroyidagi yirik davlat va siyosat arbobi, uning yaqinlaridan biri. Atalmish Qavchinga muhim siyosiy va harbiy vazifalar topshirilgan. Xususan, 1383-y. Amir Temur A. Q. ni bir necha amirlar bilan Jetaga, Qamariddinga qarshi yuborgan. 1394-y. «besh yillik yurish» paytida A. Q. Sharqiy Anadoludagi Avnik qalʼasiga kutvol qilib … Читать далее
ASQAROV Mirhoji Asqarovich (1931.30.4 — Toshkent) — kimyogar olim. Oʻzbekiston FA akad. (2000), kimyo fanlari d-ri (1967), prof. (1968). Moskva yengil sanoat texnologiyasi in-tini bitirgan (1953). Oʻzbekiston FA Polimerlar kimyosi in-tida lab. mudiri (1959—67), shu in-t direktorii (196264), Oʻzbekiston FA Kimyo in-tida polimerlarni sintezlash lab. mudiri, ilmiy ishlar boʻyicha direktor oʻrinbosari (1967—72), shu in-t direktori … Читать далее
ASFALT-BETON — chaqiq tosh, kum, mineral kukunlar va bitum aralashma sidan iborat qurilish materiali. Aralashtirishdan oldin ular 100—160° t-ragacha qizdiriladi. 120° dan past boʻlmagan t-rada yotqiziladigan va zichlanadigan bitumli qaynoq A.-b., 40—80° t-rada zichlanadigan va kam qovushoq issiq A.-b., havo t-rasida (10° dan yuqori t-rada) zichlanadigan suyuq bitumli sovuq A.-b. ; yirik, oʻrta, mayda donachali … Читать далее
ASTRONOMIYA (ostro… va yun. nomos — qonun) — Koinot jismlari va ularning sistemalari paydo boʻlishini taraqkiyoti va tuzilishini, koʻrinma va haqiqiy harakatlarini, kimyoviy tarkibi va fizik holatini, Koinotning bir butun umumiy qonuniyatlarini oʻrganuvchi fan. A. yulduzlar, sayyoralar va ularning yoʻldoshlarini, sayyoralararo va yulduzlararo mayda jismlar (asteroidlar, kometalar, meteor jismlar va h. k.)ni, gaz va chang … Читать далее
ASTROIQLIM — joy va iqlimning astronomik kuzatishlarga taʼsiri. Biror joyning Astroiqlim ini oʻrganishda teleskopik kuzatishlar olib borib, kechalari yulduzning miltillashi, osmonning tiniqligi va yoritilganligi, kunduz kunlari esa Quyosh diski chetining yoki Quyosh dogʻining tebranish darajasi aniqlanadi. Kunduzi atm. ning tiniqligi G. A. Tixovning besh balli shkalasi boʻyicha topiladi. Astroiqlimni oʻrganishda joyning kamida bir yillik meteorologik … Читать далее
ASTRAGAL (Astragalus) — burchoqdoshlar oilasiga mansub oʻsimliklar turkumi. Oʻt, chala buta va baʼzan butalardan iborat. 1600 turi bor. Barglari odatda murakkab, toq patsimon. Gullari kallak yoki boshoqsimon toʻpgulda joylashgan. Mevasi — dukkak. Oʻrta Osiyoda 592 va Oʻzbekistonda 250 turi oʻsadi. Talayginasi (noʻxatak, singren) yaxshi yemxashak hisoblanadi. Kopetdogʻ va Turkmanistonda oʻsadigan Astragaldan (A. piletocladus, A. turcmenorum) … Читать далее
ASR (arab. — davr, vaqt) — 1) yuz taqvim yili (kalendar yil)ga teng vaqt oraligʻi; mas, 20-a. 1901-y. 1 yanv. dan 2000-y. 31 dek. gacha davrni oʻz ichiga oladi; yuz tropik yil; 36524, 2199 oʻrtacha Quyosh sutkasiga teng;
ASOSIY OʻGʻIT — ekinlar ekilishidan oldin tuproqqa solinadigan oʻgʻit. Asosiy deb atalishining sababi shuki, uning tarkibida ayni uchastkaga moʻljallangan oziq moddalarning koʻp qismi boʻladi. Asosiy oʻgʻit butun vegetatsiya davrida oʻsimlikning oziqlanishini taʼminlaydi. Asosiy oʻgʻitni tuproq-iqlim sharoiti, oʻgʻitlarning xususiyati, xoʻjalikda mavjudligi va b. ga qarab kuzda yoki bahorda solish mumkin. Odatda fosforli oʻgʻitlar umumiy miqdorining yarmidan … Читать далее
ASMOʼ un-NAGʻAM (arab. — tovush (nagʻma) larning otlari), Asomiy nagʻamot — 10 —12-a. larda Oʻrta va Yaqin Sharq musiqa nazariyasida jamʼ-ut-tom (q. Jam)ni tashkil etuvchi jinslar va tovushlarning maxsus atamalari. A.-n. jins va tovushlarga nisbatan qoʻllanilgan yunoncha atamalarning arabchaga soʻzma-soʻz tarjimasi boʻlib, baʼzi sharq qoʻlyozma manbalari (mas, Forobiyning «Kitob ul-musiqo al-kabir» — «Musiqa haqida katta … Читать далее