MURUNTOV OLTIN KONI — Markaziy Qizilqumning Muruntov ruda maydoni mintakasidagi kon. Navoiy sh. dan 180 km shim. da, Zarafshon sh. dan 40 km sharqda, Tomditovning jan. etagida joylashgan. Ruda zaxiralarining koʻlami, rudani qazib olish texnologik sharoitlarining qulayligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatining yuqoriligi va b. xususiyatlariga koʻra dunyodagi noyob konlar sirasiga kiradi. Markaziy Osiyo, xususan, Markaziy Qizilqum va Nurota togʻlarida, oltin rudalari mavjudligi mil. av. 6—5-a. lardan maʼlum boʻlgan. Oʻlkada oltin konlarini izlash boʻyicha dastlabki maxsus tadqiqot ishlari I. V. Mushketov, G. D. Romanovskiy, G. D. Obruchev va b. tomonidan amalga oshirilgan. Markaziy Qizilqumda oltin konlari boʻlishi mumkinligini geolog olimlar A. Ye. Fersman va D. I. Shcherbakovlar 20-a. ning 30-y. laridagi geologik tadqiqotlari asosida bashorat qilganlar. 1930-y. larda Tomditovning jan. etaklarida oltin zarralari boʻlgan bir necha kvars va kvarsdala shpati tomirlari aniqlandi, 1934-y. da Besapan qishlogʻi yaqinida oltin mineraliza-siyasi zonasi belgilandi. Shundan ke-yin Besapan, Oltintov, Taxtatov manzillarida, Tomditovning jan. yon bagridagi kremniyli slaneslarda keng koʻlamda oltin qidiruv va razvedka ishlari olib borildi. 1951—53 y. larda I. h. Hamroboyev Oʻzbekistonning gʻarbiy hududida oltinni koʻpincha margi-mush bilan uzviy bogʻliq holda uchrashi qonuniyatini aniqladi. Shu asosda 1954—56 y. larda Oʻzbekistonning gʻarbiy qismida 2 xil oltin konlari borligi: birida oltin margimush kolchedani (arsenopirit minerali) b-n, ikkinchisida juda siyrak xrlda kvars tomirlarida uchrashi maʼlum boʻldi.1958-y. oltinmargimush bogʻliqligi asosida Muruntov yonida margimushga boy boʻlgan anomaliya maydonlari belgilandi. Oʻsha yili margimushning yuqori konsentratsiyasi mavjud boʻlgan anomaliyalardan biri — Muruntov rudali maydonida olib borilgan izlanishlardan keyin bu ruda maydoni oʻta istiqbolli deb baholandi. Mazkur ruda maydonida 1959—62 y. larda olib borilgan batafsil qidiruv ishlari natijasida konning asosiy hududi belgilandi va oltinga boy uchastkalarining oʻlchamlari juda yirikligi aniqlandi. Muruntov oltin koni ningochilishigasalmokli hissa qoʻshgan bir guruh geolog olim va mutaxassislar (I. H. Hamroboyev, H. T. Toʻlaganov, P. V. Xromishkin, V. G. Garkoves va b.) mamlakatning oliy mukofotiga sazovor boʻldilar (1966). 1965—69 y. larda Muruntov oltin konining sa-noat oʻzlashtirishi ishlari bajarilib, 1969-y. 21-iyulda dastlabki mahsulot — Muruntov quyma oltini chiqarila boshlandi va bu kon nomi dunyoga mashhur boʻldi. Dunyoda eng yirik karyerlardan biri — «Muruntov» karyerining uz. 3,5 km, eni 2,7 km va chuqurligi 430 m. Karyerdan yiliga 35—37 mln. m3 hajmida togʻ jinslari qazib olinadi, shu bilan bogʻliq boʻlgan Zarafshon sh. dagi oltin i. ch. kompleksi yiliga 24 mln. t rudani (2001-y.) qayta ishlaydi. Bu kompleks jahonda oltin ishlab chiqarish b-n mashhur boʻlgan eng yirik korxonalar qatorida 2-oʻrinda (Indoneziyadagi «Grosberg» korxonasidan keyin) turadi.
Muruntov oltin konida 1995-y. dan «ZarafshonNyumont» qoʻshma korxonasi faoliyat koʻrsatib kelmoqda. Mazkur qoʻshma korxona 1995—2001-y. lar mobaynida balansdan tashqari boʻlgan va juda katta hajmda yigʻilib qolgan mineralli ; jinslar agʻdarmasining 84 mln. t sini ʻ qayta ishlab 82 t sof oltin ajratib olishga erishdi.
Muruntov oltin koni proterozoy erasining boshlanishida hosil boʻlgan choʻkindi meta – ; morfik togʻ jinslaridan tashkil topgan toshqazigan va besapan svitalari kdtlamlaridan iborat. Ushbu katlamlarning quyi qismi yuqori darajali metamorfizmga uchragan yashil amfi-bolli va kvars-slyudali slaneslardan, kvarsit va ohaktoshlardan tuzilgan. Yuqori qismida yashil slaneslar miqdori kamayib, terrigen togʻ jinslarining miqdori ortib boradi. Konda k oltinli rudalar katlamlarning ayni shu qismida alevrolit, qumtosh va fillitsimon slaneslardan tashkil topgan terrigen togʻ jinslarining ordoviksilur davriga mansub besapan svitasi qatlamlarida namoyon boʻlgan. 1 Bevosita oltin rudasini oʻzida mujassam etgan mazkur svita katlamlarini 3 qismga boʻlish mumkin: ruda usti katlami («yashil» besapan) — qalinligi 1600 m gacha; rudali qatlam («aralash» besapan) — qalinligi 2000 m gacha; ruda osti katlami («kulrang» besapan) — qalinligi 2000 m gacha. Oltin rudasi, asosan, svitaning oʻrta qismi — «aralash» besapan qatlamida joylashgan. Oltin zarralari mavjud boʻlgan ayrim kvars tomirlari svitasining ostki «kulrang» besapan va ustki — «yashil» besapan qatlamlarida ham uchraydi. Mazkur besapan svitasidagi oltin mineralizatsiyasini quyidan toshqazigan svitasiga mansub choʻkindi chegaralab turadi.
Magmatizm hosilalari tomirsimon struktura (dayka) larda joylashgan leykokrat tartibli togʻ jinslaridan iborat. Daykalar kon hududida turli tomonlarga yoʻnalgan bir necha tasmalar hrsil qilgan, uz. 70 m gacha. Tarkibi esa siyenitdiorit-granofirli Muruntov magmatik kompleksiga kiruvchi granitporfir, sferolit-porfir va monsonit porfirlardan tuzilgan. Muruntov oltin konining jan.-sharqiy chegarasida Markaziy Osiyoda yagona boʻlgan eng chuqur burgʻi qudugʻi SG-10 yordamida yer qaʼrining 4000 m dan ortiq chuqurligida Muruntov granitoid intruzivi mavjudligi aniqlandi. Bu dalil oltin konining qosil boʻlish jarayonidagi asosiy omillaridan biridir. Mazkur intruziv massivi kaliynatriy qoʻshslyudali leykokrat va biotitli granitlardan tashkil toptan. Konning hoz. tuzilishini yuzaga kelishida, shuningdek, ruda tarqalishi va joylashishida muhim ahamiyatga ega strukturalar quyidagilardir:
1) oʻq chizigʻi Muruntov oltin konidan janubrokda oʻtuvchi Toshqazigan antiklinalining shim. qanotini shakllantiruvchi Muruntov antiklinali va jan. sinklinal;
2) Muruntov «juft» yer yorigʻini tashkil qilgan jan. va strukturali yer yoriqlari, kenglik yoʻnalishida joylashgan, vertikal yoki ancha tik jan. ogʻish xrlatiga ega, ruda tarqalishi va joylashishida asosiy ahamiyatga ega;
3) shim.-gʻarbga 60—70° burchak ostida ogʻib yotuvchi shim-sharqiy yoʻnalishdagi yer yoriqlari. Tik joylashgan rudali zonalar oltinga eng boy boʻlib, oʻzaro parallel joylashgan kvars tomirlaridan va kvarsli, kvarssulfidli, kvars-turmalinli va karbonatli tomirchalardan iborat. Qiya yotuvchi ruda zonalarida oltin mikdori kam. Ruda tarkibi oltin, pirit, arsenopirit. xalkopirit, galenit, sfalerit, molibdenit, sheyelitdan, noruda minerallar esa kvars, dala shpati, biotit, turmalin, akti-nolit, muskovit, kalsit kabilardan tashkil topgan. Oltin yirik va oʻrta donali kvars tomiri va tomirchalarida bir kancha sulfidli minerallar, sof vismut va kumush sulfasollari b-n birgalikda uchraydi. Muruntov oltin koni rudalarining asosiy qismi (85% gacha) sheyelit-oltinkarbonatkaliy shpati-kvars minerallarining paragenetik assotsiatsiyasini tashkil etadi. Assotsiatsiyada boʻlgan oltinning probasi 830 dan 980 gacha oʻzgaradi va bu oltinning tarkibida qoʻshimcha 3,84 — 9,36 % kumush ham uchraydi. Ikkinchi darajali boʻlgan minerallar assotsiatsiyasi (kondagi oltin rudalarining 5 % ini tashkil qiladi) — bu oltin-arsenopirit-kvars minerallari assotsiatsiyasi. Muruntov oltin koni rudalarining kimyoviy tarkibi turlicha boʻlib, oʻrtacha 1,0 — 29,0 g/t oltin, 0,8 — 7,2 g/t kumush, 0,003 — 0,6% volfram oksidi, 0,07 — 2,19% oltingugurt, 0,03 — 1,73% margimush va b. noyob elementlar kam mikdorda bor.
Kon rudasidagi 50—60% oltin zarralarining kattaligi 0,01—0,02 mm boʻlib, ularni faqat mikroskopda koʻrish mumkin. Bu oʻta mayda dispersli ruda tarkibidan oltin zarralarini ajratib olishda maxsus faol kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bunday hollarda oltin ajratib olish texnologik jarayonida atrof muhitga zarar yetkazmaslik maqsadida bir qancha maxsus uskunalar va moslamalar qoʻllaniladi va zarur texnologik tadbirlar bajariladi. Soʻnggi yillarda Muruntov oltin konini qoʻshimcha oʻrganish maqsadida 20 dan ortiq i. ch. tashkilotlari tomonidan i. t. muassasalari bilan x. amkorlikda bir necha dasturlar amalga oshirilmoqda.
Ad.: Dalimov T. N. i dr., Geologiya i poleznыye iskopayemыye Respubliki Oʻzbekiston, T., 1998; Zolotorudnoye mestorojdeniye Muruntau, T., 1998; Kuche reki y N. I., Zoloto Kыzыlkumov, T., 1998.
Muhammadjon Mansurov, Abdurahim Abduvahobov.