Koronavirus pandemiyasi sharoitida inson hayotining barcha jabhasida misli koʻrilmagan oʻzgarishlar sodir boʻlmoqda. Ushbu silsilalar koʻp yillik shakllangan qadriyatlar, anʼanalar va tamoyillarning “darz” ketishiga ham olib keldi.
Xususan, nufuzli olimlar, xalqaro tashkilotlar ekspertlari tomonidan yaqin va oʻrta istiqbolda kurrai zamin taraqqiyotiga tahdid soladigan xavf-xatarlar boʻyicha berilgan prognoz koʻrsatkichlari oʻz tasdigʻini topmadi. Aksincha, ular qaytadan koʻrib chiqilayotir. Ammo shu narsa ayon: dunyo bir butunlikda harakat qilmas ekan, inson oʻta tahlikali vaziyat qurboniga aylanishi hech gap emas. Yagona najot yoʻli esa toʻplangan bilim, shakllangan koʻnikma va orttirilgan xulosalarni yagona maqsad sari yoʻnaltirish, ilm hamda tajribalarni samarali uygʻunlashtira olishdir.
Bilim va ilmning shakllanishi esa bevosita taʼlim tizimiga borib taqaladi. Taʼlim tizimi samaradorligini oʻqituvchi saviyasi, talaba ehtiyoji, oʻquv adabiyotlari mazmuni hamda mustaqil taʼlimni shakllantirishga qaratilgan infratuzilma bevosita taʼminlab beradi. Demak, ilgʻor kadrlarni tayyorlash, ularni mehnat bozori talablariga muvofiq raqobatdoshligini oshirish, ijodiy fikrlaydigan mutaxassislarni yetishtirish oʻquv dargohlarida yoʻlga qoʻyilgan taʼlim berish jarayoni bilan chambarchas bogʻliq.
Davlatimiz rahbari tomonidan 2019-yilning 8-oktyabrida “Oʻzbekiston Respublikasi oliy taʼlim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Farmoni imzolandi. Ushbu muhim dasturilamal hujjatda “respublikadagi kamida 10 ta oliy taʼlim muassasasini xalqaro eʼtirof etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times Nigher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining birinchi 1 000 ta oʻrindagi oliy taʼlim muassasalari roʻyxatiga kiritish va oliy taʼlim muassasalarida oʻquv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga oʻtkazish” belgilab berildi.
Shuningdek, 2030-yilga qadar respublikadagi barcha oliy taʼlim muassasasi (OTM)ning 85 foizi, jumladan, 2020/2021 oʻquv yilining oʻzida 33 ta oliy taʼlim dargohini kredit-modul tizimiga oʻtkazish koʻrsatib oʻtildi.
Xoʻsh, bundan koʻzlangan maqsad nima? Bugun va kelajak uchun mazkur mexanizm qay darajada foyda keltiradi? U yangi Oʻzbekistonning strategik maqsadlariga qanchalik mos?
quyida ana shu savollarga batafsil javob izlashga harakat qilamiz.
Uning oʻzi nima?
Kredit-modul tizimi, bu — taʼlimni tashkil etish jarayoni boʻlib, oʻqitishning modul texnologiyalari jamlamasi va kredit oʻlchovi asosida baholash modeli hisoblanadi. Uni bir butunlikda olib borish serqirra hamda murakkab tizimli jarayondir. Kredit-modul tamoyilida ikkita asosiy masalaga ahamiyat beriladi: talabalarning mustaqil ishlashini taʼminlash; talabalar bilimini reyting asosida baholash.
Kredit-modul tizimining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar eʼtirof etiladi:
— oʻquv jarayonlarini modul asosida tashkil qilish;
— bitta fan, kurs (kredit)ningqiymatini aniqlash;
— talabalar bilimini reyting bali asosida baholash;
— talabalarga oʻzlarining oʻquv rejalarini individual tarzda tuzishlariga imkon yaratish;
— taʼlim jarayonida mustaqil taʼlim olishning ulushini oshirish;
— taʼlim dasturlarining qulayligi va mehnat bozorida mutaxassisga qoʻyilgan talabdan kelib chiqib oʻzgartirish mumkinligi.
Yuqoridagilar dars mashgʻulotlarini nafaqat oʻqitishni innovatsion taʼlim texnologiyalari asosida olib borish, balki talabadan mustaqil oʻqib-oʻrganish, taʼlimga yangicha munosabatda boʻlish, mehnat bozori talabidan kelib chiqib, zaruriy va chuqur nazariy bilimlarni egallash, amaliy koʻnikmalarini shakllantirishga oʻrgatishdan iboratdir. Muxtasar aytganda, mazkur tizim talabaning kasbiy rivojlanishi va kamolotiga yoʻnaltirilgan. Ilm sohibining butun hayoti davomida bilim olishini taʼminlashga hamda mehnat bozori va zamonaviy talablarga javob bera oladigan inson kapitalini shakllantirishga qaratilgandir.
Keling, shu oʻrinda modul va kredit tushunchalari mohiyatiga qisqacha toʻxtalib oʻtamiz.
Modul — bu, bir nechta fan hamda kurslar oʻrganiladigan oʻquv rejasining bir qismi. U talabalarda maʼlum bir bilim va koʻnikma hosil qilish, tahliliy-mantiqiy mushohada yuritish salohiyatiga ega boʻlishiga qaratilgan bir nechta fanlar (kurslar) majmui hisoblanadi. Bunda oʻqituvchi oʻquv jarayonini tashkil qiladi, jonli, video hamda audio maʼruzalar oʻqiydi, talabaning faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. Talaba esa mavzuni mustaqil oʻrganadi hamda berilgan topshiriqlarni bajaradi.
Xorijiy tajribaga koʻra, kredit-modul tizimida oʻquv jarayoni har semestrda 2 — 4 tagacha moduldan iborat boʻladi. Modulda jamlangan fanlar osondan murakkablik sari, nazariy-uslubiy fanlardan amaliy fanlarga qarab hamda mantiqiy jihatdan bir-birini oʻzaro uzviy toʻldirish prinsipi asosida shakllantiriladi. Talaba mutaxassis boʻlib shakllanishi uchun nafaqat axborotlar, balki ularni qayta ishlash, amaliyotga joriy qila olish malakasiga ega boʻlishi talab etiladi.
Modulga asoslangan oʻquv dasturlari maxsus sxema asosida ishlab chiqiladi va quyidagilarni oʻz ichiga qamrab oladi:
— oʻquv maqsadi hamda vazifalarning toʻliq ochib berilishi;
— talabaning fanni (kursni) boshlashi va tugatishidan keyingi orttirishi lozim boʻladigan malakasiga qoʻyiladigan talablar;
— modul tarkibiga kirgan har bir fanning qisqacha mazmuni (sillabus), yaʼni maʼruzalar mavzulari, seminar va amaliy mashgʻulotlarning rejasi, mustaqil taʼlimni baholash uchun moʻljallangan topshiriqlar;
— oʻqitishning qisqacha bayoni: taʼlim berish usul hamda vositalari; bilimlarni baholashning usul va shakllaridan iborat.
Modul asosida oʻqitish tizimida talabalar bilimi, malakasi hamda koʻnikmasini baholashda reyting baholash tizimidan foydalaniladi. Unda talabaning barcha oʻquv faoliyati, yaʼni auditoriya va auditoriyadan tashqarida olgan, oʻzlashtirgan bilimlari ball berish orqali baholanadi.
Kredit (credit) — talabaning alohida taʼlim yoʻnalishi yoki dasturi (kurs) boʻyicha fanlarni oʻqib oʻrganishi va oʻzlashtirishi uchun sarflangan oʻquv yuklamasining (vaqtning) oʻlchov birligidir. Kredit — talabaning meʼyoriy hujjat bilan belgilangan, odatda bir hafta davomida auditoriyada va mustaqil ravishda taʼlim olishi uchun ajratilgan minimal vaqt oʻlchovidir. Talabaga kredit maʼlum bir fandan belgilangan topshiriqlarni bajarib, yakuniy imtihondan muvaffaqiyatli oʻtgandan soʻng beriladi.
Har bir talaba kelajakda tanlagan yoʻnalishi va mutaxassisligi boʻyicha diplomga ega boʻlishi uchun kreditlarni yigʻib borishi lozim. Toʻplangan kredit talabaga butun umr davomida oʻzining malakasini oshirib borish yoki qoʻshimcha oliy maʼlumot olishiga xizmat qilib boraveradi. Iqtisodiy tilda aytganda, toʻplangan kredit talabaning akademik “aktivi”ga aylanib boradi.
Kredit texnologiyasi taʼlim oluvchilarga ishchi oʻquv rejaga kiritilgan tanlov fanlarini tanlash, bu orqali individual oʻquv rejasini shakllantirishda bevosita ishtirok etish huquqini beradi. Ularga, nafaqat fanlarni, balki professor-oʻqituvchilarni ham tanlash erkinligi beriladi. Talabalarga fanlarni tanlash imkoniyatining berilishi ijobiy hol sanaladi. Bu oʻquv jarayonlarini baholashning oʻziga xos qiymat koʻrsatkichi boʻlib ham hisoblanadi.
Tarix va sabab
Kredit ilk marotaba XVIII va XIX asrlarda AqSh universitetlarida joriy etilgan boʻlib, oʻquv jarayonlarini liberalizatsiya qilish, talabaning haftalik akademik yuklamasini belgilab berish maqsadida yaratilgan.
1869-yilda Garvard universiteti prezidenti, Amerika taʼlimining taniqli arbobi Charlz Uilyam Eliot “kredit soati” tushunchasini isteʼmolga kiritadi. Shunday qilib, 1870 — 1880-yillarda kredit soatlari bilan oʻlchanadigan tizim joriy qilinadi. Kredit tizimi bilan oʻqish va oʻquv dasturlarini oʻzlashtirish talabalarga oʻquv jarayonini mustaqil ravishda rejalashtirish, uning sifatini nazorat qilish, taʼlim texnologiyalarini takomillashtirish uchun imkoniyat yaratib berdi.
Kredit toʻplash oʻlchovining kiritilishi talabaga katta erkinlik berish bilan bir qatorda, kelajakda tanlagan sohasining raqobatbardosh mutaxassisi boʻlib yetishishi uchun akademik jarayonni mustaqil rejalashtirish imkonini ham taqdim etdi. Ayni chogʻda, baholash tizimi va taʼlim texnologiyalarining takomillashishiga ham olib keldi.
Bolonya deklaratsiyasida koʻzda tutilganidek, kredit-modul tizimi aynan mustaqil taʼlimga urgʻu qaratgani holda, asosan, ikkita funksiyani bajarishga xizmat qiladi:
birinchisi, talabalar va oʻqituvchilarning mobilligini, yaʼni bir oliy taʼlim muassasasidan boshqa OTMga toʻsiqlarsiz, erkin ravishda oʻtishini (oʻqishni yoki ishni koʻchirish)ni taʼminlaydi;
ikkinchisi, talabaning tanlagan taʼlim yoʻnalishi yoki mutaxassisligi boʻyicha barcha oʻquv va ilmiy faoliyati uchun akademik yuklama — kredit aniq hisoblab boriladi. Kredit yigʻindisi talabaning tanlagan dasturi boʻyicha nimani qancha oʻzlashtirganligini namoyon etadi.
Bolonya deklaratsiyasi: ortga nazar
Bugungi kunda taʼlim tizimiga daxldor boʻlgan kishilar tomonidan Bolonya tizimi, uning ahamiyati boʻyicha turli fikr-mulohazalarni eshitib qolamiz.
Xoʻsh, bu qanday tizim? Uning qanday afzalligi va salbiy jihatlari mavjud?
Mavzuning mantiqiy davomi sifatida fikrlarimizni davom ettiramiz.
Ushbu tizimni yaratish uchun oʻtgan asrning 70-yillaridan Yevropadagi barcha oliy taʼlim muassasalarining integratsiyasini taʼminlash, oliy taʼlimning yagona standartini yaratish, talabalar va oʻqituvchilar mobilligini yoʻlga qoʻyish, diplomlarni tan olish, talabalar bilimi, malakasi hamda koʻnikmasiga qoʻyiladigan ballarni unifikatsiya qilish bilan bogʻliq bir qator muammolarni yechishga qaratilgan saʼy-harakatlar boshlab yuboriladi.
Mazkur harakatlarning samarasi oʻlaroq, 1999-yilda Italiyaning Bolonya shahrida 29 ta mamlakat vakillari tomonidan Bolonya deklaratsiyasi imzolanadi.
Bugungi kunga kelib, Bolonya jarayonida 48 ta mamlakat ishtirok etadi. Ularning orasida MDh mamlakatlaridan Rossiya, Ukraina, Ozarbayjon, Moldova, Armaniston, Gruziya, qozogʻiston va Belarus Respublikasi ham bor.
Bolonya tizimi boʻyicha oliy malakali kadrlarni tayyorlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Odatda uch yildan kam boʻlmagan bakalavrlar tayyorlash hamda 1-2 yillik magistratura bosqichi.
Koʻpgina ekspertlar Bolonya deklaratsiyasining qabul qilinishiga salohiyatli, iqtidori yuqori boʻlgan talabalarni egallash, mehnat bozorida ularning bilimini qadrlash boʻyicha AqSh bilan kechgan raqobatda Yevropa oliy taʼlim muassasalarining imkoniyatlari cheklanganligi, koʻplab “aql sohiblari”ning koʻhna qitʼani tark etib, Amerikaga koʻchib ketish tendensiyasiga qarshi koʻrilgan chora asosiy sababboʻlganini eʼtirof etadi.
Vazirlik nega Yevropa maktabiga ustuvorlik bermoqda?
Bugungi kunda mazkur kredit oʻlchovi tizimini amaliyotga tatbiq etish boʻyicha toʻrtta model keng tarqalgan.
Bular Amerika qoʻshma Shtatlarining kredit tizimi (USCS); Yevropa mamlakatlarining kredit tizimi (ECTS); Osiyo — Tinch okeani mamlakatlarining kredit tizimi (UCTS); Buyuk Britaniyaning kredit tizimi (CATS).
Ushbu modellarning ichida eng koʻp tarqalgani AqSh va Yevropa modellaridir.
Maʼlumotlarga koʻra, mamlakatimiz Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi kredit tizimini joriy etishda Yevropaning ECTS tizimidan foydalanishga ustuvorlik qaratyapti. Shu bois uning afzal jihatlari, qulayliklari, yutuq va kamchiliklari haqida ham toʻxtalib oʻtish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz.
Bolonya deklaratsiyasining eng muhim jihatlaridan biri oliy taʼlim muassasalarining yagona “kredit tizimi”dan foydalanish (ECTS)ga asoslanadi. Kredit yoki kredit birligi — oʻquv rejasida hisobga olingan har qanday oʻquv faoliyatining qiymat koʻrsatkichi hisoblanadi.
ECTS tizimi Yevropa va umuman, Bolonya jarayoni ishtirokchi-mamlakatlari talabalariga katta afzalliklarni taqdim etadi.
Masalan, talaba taʼlim olayotgan universitetida egallagan akademik bilimlarini shu tizimga aʼzo mamlakatlar oliy taʼlim muassasalarida tan olinishini, yaʼni oʻziga xos “konvertatsiyasi”ni kafolatlaydi. Shu bilan birga, mazkur tizim aʼzolariga talabalarni boshqa OTMga oʻqishini tiklash, koʻchirish va tugatish imkoniyatini beradi.
ECTS tizimi universitetlarga ham bir qator qulayliklarni taqdim etadi. Chunonchi, maʼlum bir taʼlim yoʻnalishi va mutaxassisliklar kesimida oʻquv jarayoni haqidagi axborotlarni aniq aks ettiruvchi oʻquv rejalarning oʻxshashligi hamda yagonaligini taʼminlaydi. Shuningdek, mutaxassislik darajasining tan olinishiga erishish maqsadida talabani qabul qiluvchi va joʻnatuvchi oliy oʻquv yurtlaridagi dasturlarning mazmunini oldindan kelishib olish imkonini beradi. Talabaning taʼlim olishi bilan bogʻliq barcha masalani hal etishdagi javobgarligi hamda mustaqilligi saqlanadi. Yevropa taʼlim tizimida oʻquv kurslari va barcha taʼlim jarayoni kreditlarda, Oʻzbekiston hamda MDhning boshqa mamlakatlarida esa akademik soatlarda hisoblanib kelinadi.
ECTS tizimi boʻyicha har bir oliy taʼlim muassasasi kredit tarkibini, har bir modul boʻyicha kreditlar sonini, qolaversa, har bir kurs va umuman, oʻqish davrini tamomlash uchun talaba tomonidan toʻplanishi lozim boʻlgan kreditlarning umumiy miqdorini mustaqil belgilaydi.
Amaldagi oʻqitish tartibidan farqli oʻlaroq, kredit tizimida majburiy fanlardan tashqari tanlov fanlari ham talabaning individual dars jadvaliga kiritiladi. Talabalar oʻqishdan haydalmaydi yoki kursdan-kursga qoldirilmaydi. qaysi fan (kurs)dan belgilangan kreditlarni toʻplay olmasa, faqat oʻsha fanning oʻzidan qayta imtihon topshiradi, xolos. Oliy maʼlumot toʻgʻrisidagi diplom esa belgilangan kreditlar toʻplagandan soʻng beriladi.
ECTS tizimi boʻyicha talabalarning bir yilda toʻplashi lozim boʻlgan kredit miqdori 60 ni tashkil etadi. Bir oʻquv yili ikki semestrdan iborat boʻladi deb olsak, talaba har semestrda 30 kredit toʻplab borishi lozim. Bakalavriat dasturi 3-4 yillik boʻlsa, talaba bakalavr darajasini qoʻlga kiritishi uchun jami 180 — 240 kredit, 1-2 yillik magistratura dasturini tugallashi uchun esa, 60 — 120 kredit toʻplashi majburiyat hisoblanadi.
Oʻzbekistonda ahvol qay koʻrinishda edi?
Maʼlumki, bizda axborot manbai va turli xildagi xalqaro maʼlumotlar bazalariga kirish, ulardan foydalanish maʼlum darajada cheklanib qolgandi. Oqibatda oliy taʼlimda professor-oʻqituvchilarning asosiy diqqati axborotni qidirib topish, uni oʻzlashtirish hamda dastlabki qayta ishlagandan soʻng talabalarga tarqatishga qaratildi. Yaʼni oʻqituvchilar shunchaki axborotni qabul qiluvchi va uzatuvchi subyekt edi, xolos.
Bunda talaba oʻquv jarayonining obyekti sifatida axborotni qabul qiluvchi vazifasini bajarar, asosiy vaqtini auditoriyada maʼruza mashgʻulotlarini tinglashga sarflar edi. Bugungi kunga kelib esa axborotlar olamidan bahramand boʻlishning tezlashgani, xalqaro ilmiy-texnik maʼlumotlar bazalaridan foydalanish imkoniyatlarining kengaygani, globallashuv jarayonlari jadallashgani bois talabalarning mustaqil taʼlimini rivojlantirish masalasi kun tartibiga koʻtarildi.
Taʼlim yoʻnalishlari va mutaxassisliklar oʻquv rejalari esa mehnat bozori talabi bilan bogʻlanmagan fanlar bilan toʻldirilar, asosan, professor-oʻqituvchini ish bilan taʼminlash, unga auditoriya soatini chiqarib berish prinsipi nuqtayi nazaridan, shuningdek, kafedra mudirlarining oʻzaro kelishgan holda fanlarni taqsimlash asosida shakllantirilar edi.
Talabaga fanlarni hamda professor-oʻqituvchilarni tanlash u yoqda tursin, zerikarli boʻlgan mashgʻulotlardan voz kechib, kutubxonada oʻqib-oʻrganishiga ham imkon berilmas edi. Talabaning dars mashgʻulotlarini qoldirishiga jiddiy talafot sifatida qaralib, bir semestrda 30 soatdan oshsa ogohlantirish, 74 soatdan oshsa, talabalik safidan chiqarishgacha borilardi. Talabaga ushbu fan va oʻqituvchi yoqadimi-yoqmaydimi, berilayotgan bilimlar almisoqdan qolib ketganmi-ketmaganmi, auditoriyada oʻtirishi shart edi!
Xullas, anʼanaviy tizimda talaba kelajakda qanday bilimlarni egallashi, qanaqangi professor-oʻqituvchilar dars berishi, yoʻnalish profili, fanlarning qisqacha mazmuni boʻyicha hech qanday materiallar taqdim etilmasdi.
Vaholanki, rivojlangan xorijiy davlatlarning barcha OTMda taʼlim yoʻnalishi va mutaxassisliklar toʻgʻrisidagi hamma maʼlumotlar, xususan, oʻquv rejasida aks etgan fanlarning qisqacha sillabusi (fanning identifikatsiyasi, professor-oʻqituvchi haqida maʼlumot, dars tavsifi, fanning maqsadi, oʻrganish natijalari, oʻqitish metodikasi, fanning rejalari, adabiyotlar, baholash metodikasi), fanlar kesimida dars mashgʻulotlarini olib boradigan professor-oʻqituvchilar hamda ularning erishgan yutuqlari, mehnat bozorida mutaxassisga qoʻyilgan qisqacha talablar, yaʼni qanday nazariy, amaliy bilim, koʻnikma va kasbiy malakaga ega boʻlishi bilan bogʻliq maʼlumotlar universitetlarning rasmiy veb-saytida ochiq-oydin eʼlon qilingan boʻladi. Ayni paytda, ming afsuski, abituriyentlar universitetlarimiz saytlarida ushbu maʼlumotlarni topishga qiynalishadi. Bu boʻyicha ham madaniyatni shakllantirish vaqti esa allaqachon kelgan.
ECTS talablari: dastlabki qadamlar
Yuqorida taʼkidlanganidek, anʼanaviy oʻqitish tizimining salbiy jihatlaridan voz kechish va xalqaro standartlar talablari doirasida ishlarni tashkil etish boʻyicha dastlabki qadamlar qoʻyilmoqda.
hozirgi kunda mamlakatimizning 33 ta oliy taʼlim muassasasida kredit-modul tizimiga oʻtish boʻyicha ishlar jadallik bilan olib borilmoqda. Barcha kuchlar ushbu tizimni yaratishga safarbar etilyapti.
“El-yurt umidi” jamgʻarmasi tomonidan muntazam ravishda xorijiy oliy taʼlim muassasalarida ilmiy tadqiqot ishi va pedagogik faoliyat bilan shugʻullanayotgan, aynan kredit-modul tizimini yaqindan biladigan vatandoshlar tomonidan seminarlar tashkil etilib kelinayotgani bunga bir misoldir. qolaversa, oʻzini oʻzi moliyalashtirishga oʻtgan 10 ta oliy taʼlim dargohiga “El-yurt umidi” jamgʻarmasi huzuridagi Xalqaro ekspertlar kengashi aʼzolaridan bir nafardan ekspert maslahatchi sifatida biriktirib qoʻyilgan.
Mazkur jarayonlarni toʻlaqonli amalga oshirish uchun oliy taʼlim muassasasida tegishli boʻlinmalar ham tashkil etilyapti.
Xususan, Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida Taʼlimning kredit tizimini boshqarish boʻlimi faoliyat yuritmoqda. Ushbu boʻlim tomonidan 2020/2021 oʻquv yilidan universitetda oʻqitiladigan barcha taʼlim yoʻnalishlari va mutaxassisliklarning ECTS kredit-modul tizimiga toʻliq transformatsiyasini amalga oshirish boʻyicha ishlar boshlab yuborilgan.
Transformatsiya jarayonlari boshlandimi?
Dastlabki hisob-kitoblarga koʻra, universitetda bakalavriyat bosqichida bir semestrda oʻqish 15 hafta va attestatsiya uchun 6 (bir semestrda 3 hafta imtihonlar uchun ajratilgan) hafta ajratilmoqda. Shunda 4 yilda oʻqish haftalari soni 144 tani, attestatsiyalar 24 haftani hamda umumiy taʼtillar bilan hisoblaganda jami 204 haftani tashkil etmoqda. Barcha taʼlim yoʻnalishi va mutaxassisliklar oʻquv rejalarida har bir bosqichda fanlar ikki qismga, yaʼni asosiy va tanlov fanlariga ajratilgan holda aks ettirilmoqda. ECTS talabidan kelib chiqib, talabaga har yili 60 kreditdan 4 yil ichida jami 240 kreditni toʻplash majburiyatini yuklash rejalashtirilmoqda. Shunda talaba 4 yil davomida maʼruza, amaliy hamda laboratoriya mashgʻulotlari va imtihon jarayonlarida ishtirok etishiga 2880 soat, mustaqil taʼlimga 4320 soat, jami 7200 soat vaqt sarflashi lozim boʻladi.
Bizning misolimizda 1 kredit = 12 akademik soat + 18 soat mustaqil taʼlimni tashkil etadi. Shu bois 1 kredit 30 soatga teng deb qaralib, talabaning haftalik auditoriya yuklamasi 20 soatga teng. Malakaviy amaliyot uchun ajratilgan kredit miqdori tegishli fan yoki fanlar hisobiga amalga oshirilishi koʻzda tutilgan.
Yangi tizimga oʻtilsa, qanday oʻzgarishlar sodir boʻladi?
Mazkur tizimning oliy taʼlimga joriy qilinishi oʻqitish sifatini oshirish, shaffoflikni taʼminlash, korrupsiyaga barham berish, taʼlim oluvchining haqiqiy bilimini yuzaga chiqarish hamda talabaning mustaqil oʻqib-oʻrganib, oʻz ustida ishlashiga zamin yaratadi. Bugungi kunda Yevropa kredit tizimi koʻhna qitʼaning deyarli barcha oliy oʻquv yurtida amaliyotga joriy etilgan.
Kredit-modul tizimining joriy etilishi oʻqituvchi va talabaning hamkorlikda ishlashida muhim omil hisoblanadi. Modulli taʼlimda pedagog tinglovchining oʻzlashtirish jarayonini tashkil etadi, boshqaradi, maslahat beradi, tekshiradi. Talaba esa yoʻnaltirilgan obyekt tomon mustaqil harakat qiladi. Eng katta urgʻu ham talabalarning mustaqil taʼlim olishiga qaratiladi.
Oʻquv jarayonida mustaqil taʼlim olishning ahamiyati ortadi va bu kelajakda mutaxassislarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi hamda faolligini oshirishga olib keladi. Kredit-modul tizimida universitet talabalari har doim oʻqituvchi va kursdoshlaridan yordam hamda maslahat olish imkoniyatiga ega boʻladi. Bu esa oʻzaro hamjihatlikni mustahkamlaydi va jamoada ishlash koʻnikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Kredit-modul oʻqitish tizimiga oʻtish oliy oʻquv yurti professor-oʻqituvchilariga boʻlgan majburiyat hamda talabni ham oshiradi. Yuqorida taʼkidlab oʻtilganidek, modulli oʻqitish tizimi bilan oʻqituvchi nafaqat axborot beruvchi va nazorat qiluvchi funksiyalarini, balki maslahatchi hamda muvofiqlashtiruvchilik vazifalarini ham bajaradi. Pedagogik jarayonda oʻqituvchining yetakchilik roli saqlab qolinadi.
Yana bir gap. Taʼlimning kredit tizimi talabalar almashinuvini oshiradi. Chunki bitta universitetda olingan kreditlar ikkinchisida hisobga olinadi va talabalar kredit yoʻqotmasdan bir universitetdan boshqasiga oʻtishi mumkin. Aynan ushbu tizim oʻzbekistonlik talabalarning ilgʻor xorijiy universitetlarda oʻqishini davom ettirishiga hamda murakkab byurokratik toʻsiqlarni olib tashlashga imkoniyat yaratadi.
Ammo shuni ham qayd etish lozimki, har qanday xalqaro tajribani koʻr-koʻrona, oʻz qadriyatlarimizni hisobga olmasdan turib, toʻgʻridan-toʻgʻri tatbiq etish, uning har bir elementini chuqur tahlil qilmasdan, ilmiy asoslarga tayangan holda amalga oshirilmas ekan, kelajakda maʼlum bir salbiy holatlarning yuzaga kelishini ham unutmaslik kerak.
Yaʼni ushbu tizim bizning dunyoqarashimiz, shart-sharoit, barkamol insonni voyaga yetkazishga qaratilgan qadriyatlarimizga toʻla-toʻkis mos keladi, degani ham emas. Shu sababli, oʻquv jarayonining faol elementlari hisoblanmish professor-oʻqituvchi va talabaning ham bu boradagi qarashlarini oʻzgartirishimiz, mazkur tizim talablarini ularga singdirishimiz, oʻziga xos madaniyatni shakllantirishimiz darkor.
Zero, mehnat bozori talabiga mos kadrlarni tayyorlamas ekanmiz, raqobatda oʻz oʻrnimizni, mavqeimizni yoʻqotishimiz muqarrar ekanligini his qilishimiz lozim. Ammo oldimizda bundan yaxshiroq yoʻl ham, tanlov ham yoʻq. Nega deganda, barcha rivojlangan mamlakatlarning oliy taʼlim muassasalari ushbu yoʻldan yurib, yuqori natijalarni qoʻlga kiritmoqda.
Anʼanaviy oliy taʼlim tizimimiz dunyoda tan olinmaganidan keyin, biz ilgʻor standart va tizimlarni oliy taʼlim muassasalariga tatbiq etishga majburmiz. Shunday ekan, yangilikka intilish, oliy taʼlim tizimini tubdan qayta isloh qilish boʻyicha boshlangan harakatlarni davom ettirish har tomonlama toʻgʻri qarordir.
Soʻzimiz yakunida esa oʻzbek mumtoz adabiyotining zabardast vakili Zahiriddin Muhammad Boburning ilm oʻz-oʻzidan bunyod boʻlmasligi, kishi faqat katta havas va kuchli ishtiyoq bilangina unga ega boʻlishi taʼkidlangan quyidagi misralarini yodga olish oʻrinli:
Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak,
Oʻrgangani ilm tolibi ilm kerak.
Men tolibi ilmu tolibi ilme yoʻq,
Men borman ilm tolibi, ilm kerak.
Sherzod MUSTAFAqULOV, TDIU “Universitet 3.0” xalqaro oʻquv, ilmiy-innovatsion tadqiqotlar markazi direktori, i.f.d., dotsent,
Mansur SULTONOV, TDIU Taʼlimning kredit tizimini boshqarish boʻlimi boshligʻi, PhD
Manba: Xs.uz