Erix FROMM
Unutilgan til[1]
- Tushlar, ertaklar va mif (afsona)larni tushunish faniga muqaddima
Mavhum tush oʻqilmagan maktubga oʻxshaydi.
Talmud[2]
Tush oʻzining ochiq-oydinligi bilan bizni choʻchitib qoʻyadi va har qanday istagimiz voqelikka aylanishga shoshiladi. Tajribali odam oʻzligini anglash uchun uni tushunishga intiladi, toʻla tushunmasa ham mohiyatini payqab qoladi.
Emerson[3]
Aqlli inson hayratlanish qobiliyatiga ega boʻlishi kerak. Agar shu gap rost boʻlsa, hozirgi zamon odamining aqliy holatiga achinsa boʻladi. Yuksak darajada maʼlumotli va bilimli boʻlishimizga qaramasdan, Xudo bergan bu neʼmatni – hayratlanish qobiliyatini yoʻqotib qoʻydik. Goʻyo hamma narsa maʼlum, biz bilmagan narsalarni esa ayrim mutaxassislar bilishi shart. Haqiqatan ham, hayratlanish noqulaylik tugʻdiradi. Atrofdagilar bunday odamni aql-idroki past, deb oʻylaydilar. Hatto bolalar ham kamroq hayratga tushishadi, hech boʻlmaganda, buni namoyish qilgisi kelmaydi – vaqt oʻtgan sari esa bunday qobiliyat yoʻqola boradi. Unga toʻgʻri javob topish muhimroq, savol berishning esa unchalik ahamiyati yoʻq, deb hisoblaymiz.
Balki masalani bunday qoʻyish, hayotimizning ajib hodisalaridan boʻlsa-da, tushga unchalik ahamiyat bermasligimiz va bu borada kamroq savollar kelib chiqishidadir. Hammamiz ham tush koʻramiz, mohiyatini esa tushunmaymiz. Uygʻoq paytimizda oʻzimizni xavf-xatarsiz sezamiz, chunki mantiqan va maqsad sari harakat qilamiz. Uygʻoqligimizda harakatchanmiz va oʻylab ish qilamiz, maqsadga intilamiz, kerak boʻlsa, oʻzimizni himoya qilamiz. Harakatlarimiz davomida narsalarni kuzatamiz, ularga chetdan nazar solamiz, goʻyo oʻzimiznikidek ularni turli koʻylarga solamiz, lekin kuzatganimizning tub mohiyatiga yetib bora olmasak kerak. Koʻpincha tasavvurimiz yetishmaydi, bolalar va shoirtabiat odamlarni hisobga olmaganda, ayrimlarimiz kamdan-kam hollardagina voqea-hodisalarni kuzatishda toʻplagan tajribalarimiz doirasidan chiqamiz. Oʻzimizni tutishimiz bir xil, qaysidir maʼnoda zerikarli. Oʻngimizda koʻrganlarimizni “real voqelik” deb hisoblaymiz, bundan oʻzimizcha faxrlanib qoʻyamiz va ularni oqilona boshqaramiz.
Tushimizda mavjudlikning oʻzga shakliga kirib, goʻyo bedor boʻlamiz. Tushimizda koʻrganlarimiz hayotimizda umuman sodir boʻlmagan boʻlsa-da, tasavvurimizda turli voqealarni oʻylab topamiz. Tushimizda baʼzan oʻzimizni qahramonlardek koʻramiz, baʼzan esa ablah qiyofasida, ayrim hollarda goʻzal manzaralar qurshovida oʻzimizni baxtli his qilsak, ayrim hollarda dahshatga tushamiz. Lekin oʻzimizni qanday his qilmaylik, u bizniki, muallifi oʻzimiz, syujeti ham.
Koʻpchilik tushlarda alohida bir umumiylik bor – ular real voqelikdagi mantiq qonuniyatlariga boʻysunmaydi. Zamon va makon tushunchasining ahamiyati yoʻq. Allaqachon vafot etgan odamlarni tirik holda koʻramiz, oʻtib ketgan va biz koʻrmagan voqea-hodisalarning guvohiga aylanamiz. Tushimizda bir vaqtning oʻzida sodir boʻlayotgan ikki voqea hayotda hech qachon birga yuz bermaydi. Makon va unda harakatlanish qonunlariga ahamiyat bermaymiz. Bir lahzada osongina uzoq masofalarga koʻchamiz yoki ayni bir mahalda ikki joyda paydo boʻlamiz, ikki odam bittaga aylanadi yoki oʻzga odamga aylanib qoladi. Tushimizda goʻyo yangi bir olam yaratamiz, oʻngimizdagi zamon va makon qonunlari u yerda amal qilmaydi.
Tushga oid yana bir alohida ajoyib xususiyat bor. Garchi oʻngimizda esga olmasak-da, koʻp yillar koʻrishmagan, deyarli unut boʻlib ketgan odamlar va voqealar haqida oʻylaymiz. Ular eski tanishlardek bizga namoyon boʻladi. Tushdagi hayotimiz oʻngimizda xayolimizga kelmagan tajriba va xotiralarni uygʻotadi.
Ajablanarli boʻlishiga qaramasdan, tushlar xuddi oʻngimizdagi real voqealardek tuyuladi. Tushda “goʻyoki” degan tushuncha yoʻq. Tush koʻrish – haqiqiy hayotimiz. U shunchalik real voqeaki, oldimizda ikki savol koʻndalang turadi: voqelik nima oʻzi? Tushimizda koʻrayotganimiz voqelik emas, oʻngimizda koʻrayotganimiz voqelik, degan tushunchani biz qayerdan oldik? Bu fikrni bir xitoy shoiri oʻrinlatib tushuntirgan: “Oʻtgan tunda tush koʻribman: Men kapalak emishman. Endi bilolmay qoldim. Tushimda kapalakka aylangan odammanmi yoki odamga aylangan kapalakmanmi?”
Tushimizda koʻrgan aniq-tiniq kechmishlar ham uygʻonganimizda yoʻq boʻladi yoki arang yodga tushadi. Koʻp tushlar mutlaqo unut boʻladi. Ayrimlari uygʻonganimizda elas-elas yodga tushadi. Ammo tez orada ular ham mutlaqo unutiladi. Faqat oz miqdordagi tushlargina yodda qoladi: aynan ana shular haqidagina “tush koʻribman”, deb ayta olamiz. Goʻyo tunda ezgu yoki yovuz niyatli ruhlar kelgan-u, tong otgan zahoti yoʻq boʻlgan. Ularni bu yerda boʻlganliklari, biz bilan muloqot qilganliklari esa mutlaqo esdan chiqadi.
Eng ajablanarlisi shuki, uyqudagi ongimiz mahsuli boʻlgan tushlar insoniyatning eng qadimiy kashfiyotlaridan boʻlmish afsonalarga oʻxshab ketadi.
Hozirgi zamonda afsonalar bizni hayratga solmaydi. Diniy tushunchalar bilan yoʻgʻrilgan afsonalar biz uchun qadrli, urf-odatlarimizga aylangan afsonalarga ham hurmat bilan rioya qilamiz, lekin faqat sirtimizda, boshqa afsonalarni esa bolalarcha tasavvurga ega boʻlgan omi odamlar toʻqigan, deb hisoblaymiz. Ularga nisbatan tushunchamiz qanday boʻlishidan qatʼi nazar, ularni tafakkurimizga yot boʻlgan boshqa bir olam mahsuli, deb hisoblaymiz. Shunga qaramasdan, koʻpchilik tushlarda shakl va mazmun jihatidan oʻxshashlik bor va bedorligimizda ular bizga qanchalik gʻalati va begona tuyulmasin, tunda afsona toʻqish qobiliyatiga ega boʻlaveramiz.
Xuddi tushimizdagidek, afsonalarda ham voqea-hodisalar real hayotdagi makon va zamon qoidalariga boʻysunmaydi: qahramonlar dunyoni qutqarish uchun oʻzini har yonga uradi, yurtidan qochadi, ulkan baliq yutib yuboradi, oʻladi, tiriladi, afsonaviy qush yonib ketadi, yanada goʻzallashib qayta tiriladi va h. k.
Turli odamlar turlicha tush koʻrganidek, afsonalar ham turlicha yaratilgan. Shunga qaramay, ularda umumiylik bor – ular ramziy tilda “yaratilgan”.
Bobilliklar, hindular, misrliklar, yahudiylar, greklar yaratgan afsonalar xuddi ashanti va truklar (Afrika xalqlari) afsonalari kabi aynan bir xil tilda yaratilgan.
Hozirgi paytda yashayotgan qandaydir bir nyu-yorklik yoki parijlik odamning tushi bundan bir necha ming yil oldin yashab oʻtgan afinalik yoki qudduslik odam koʻrgan tushiga oʻxshab ketishiga dalillar bor.
Qadimgi va hozirgi zamon odamlarining tushlari va afsonalari tarixiy davr boshlanishidagi odamlarning tush va afsonalari kabi ramziy tilda ifodalangan.
Ramziy til – insonning ichki kechinmalari, hissiyotlari va fikrlari, tashqi olamdagi voqea-hodisalarni sezgi orqali qabul qilish va ifodalash shaklidir. Bu til biz yashayotgan olamdagi zamon va makon qonunlariga mantiqan toʻgʻri kelmaydi, balki oʻzining shiddati va birikish xususiyati bilan farq qiladi. Bu til insoniyat tomonidan kashf qilingan tariximizdagi barcha madaniyatlar, xalqlarga taalluqli universal tildir. Uning oʻziga xos grammatikasi va sintaksisi bor. Agar afsonalar, ertaklar va tushlarning mazmunini bilmoqchi boʻlsang, shularni oʻrgan.
Hozirgi zamon odami bu tilni allaqachon unutib yuborgan. Toʻgʻri, faqat bedorligida, oʻngida ham ularni tushunish muhimmikan?
Oʻtmishdagi odamlar, Sharqdanmi, Gʻarbdanmi – qaysi madaniyatga taalluqli ekanligidan qatʼi nazar, bu savolga bir xil javob berishgan. Ular uchun tushlar va afsonalar eng muhim dil izhori boʻlib xizmat qilgan, tushunmaganlarni esa omi odam hisoblashgan. Faqat soʻnggi bir necha asr davomida Gʻarb madaniyati bu tushunchani oʻzgartirdi.
Tush masalasi bundan-da yomon. Hozirgi zamon madaniyati nuqtai nazaridan ularni aqlga toʻgʻri kelmaydigan narsa, jiddiy ish bilan, yaʼni texnika taraqqiyoti bilan shugʻullanayotgan, voyaga yetgan, oʻzlarini “realist” deb hisoblayotgan odamlar bunday bemaʼni narsalarga chalgʻishi kerak emas. Bunday odamlar turli qalb kechinmalarini birgina “sevgi” soʻziga jo qiladilar.
Agar barcha tushlarimizda orzu-istaklarimiz amalga oshib, oʻzimizni quvonch va baxt ogʻushida koʻrganimizda, balki unga nisbatan munosabatimiz yaxshiroq boʻlarmidi. Ammo, koʻpincha, tushimizda dahshatga tushamiz, uygʻongach, “hayriyat, tush ekan”, deya oʻzimizni yupatamiz. Baʼzan koʻrgan tushlarimiz tufayli xotirjamligimizni yoʻqotamiz, chunki oʻzimiz haqimizdagi tasavvurlarimizga toʻgʻri kelmaydi. Hayotda yaxshi koʻrgan odamlarimizga nisbatan baʼzan tushimizda nafrat his qilamiz va aksincha. Bedorligimizda oʻzimizni kamtarona tutsak, tushimizda jizzaki boʻlib qolamiz, erkin odam kimgadir tobe boʻlib qoladi. Eng yomoni, biz tushda koʻrganlarimizni mutlaqo tushunmaymiz. Oʻngimizda biz tushunmaydigan narsa yoʻq, deb hisoblaymiz, goʻyo buning uchun biroz fikr yuritsak, bas. Aqlimiz yetmaganligini tan olgimiz kelmaydi, ammo rad etib boʻlmaydigan holatdan qochib, tushlar bemaʼni, deb qoʻya qolamiz.
Keyingi bir necha oʻn yilliklar davomida afsonalar va tushlarga boʻlgan munosabat oʻzgardi. Bunga Freydning[4] qilgan ishlari turtki boʻldi. Nevroz kasalligidan azob chekayotganlarga yordam berish, kasallikning kelib chiqish sabablarini aniqlash maqsadida barcha insonlarga xos boʻlgan tushni tahlil qilishga kirishdi. Uning fikricha, tushlarni afsona va ertaklardan deyarli farqi yoʻq ekan – birining tilini tushunadigan odam keyingilarini ham tushuna bilarkan. Antropologlar (Gʻarb olimlari bu terminni keng maʼnoda ishlatadilar – faqat odamning paydo boʻlishi va tuzilishinigina emas, balki urf-odatlari, diniy eʼtiqodini ham oʻrganadilar) afsonalarni oʻrganishga kirishdilar. Bu borada Baxofen masalani yangicha yoritib berdi va insoniyat qadimiy tarixida yangi sahifa ochdi.
Afsonalar va tushlar haqidagi fan hali juda yosh. U turli toʻsiqlarga duch kelmoqda. Bir tomondan, maʼlum maʼnodagi aqidaparastlik (konservatizm), yaʼni turli yoʻnalishdagi psixoanaliz maktablari. Uning tarafdorlari faqat oʻz yoʻnalishlarinigina ramziy til borasida yagona, deb hisoblaydilar. Oqibatda, bu tilni har tomonlama oʻrganish oʻrniga uni bir andozaga solib qoʻyildi.
Boshqa tomondan, tushlar taʼbiri bilan faqat nevrozlarni davolovchi psixiatrlar shugʻullanishlari kerak, degan tushuncha. Men esa ramziy tilni, xuddi chet tili kabi, barcha oʻrganishi kerak, deb hisoblayman. Bu tilni bilish oʻz shaxsimizni, donolik manbai boʻlmish afsonalarni chuqurroq tushunishda beqiyosdir. Qolaversa, bu bilim inson qalbining turli qatlamlarini oʻrganishga yordam beradi. Maʼno va mohiyat jihatidan esa bu – umuminsoniy muammo.
Talmudda shunday deyiladi: “Mohiyati tushunarsiz boʻlgan tush ochib oʻqilmagan maktubga oʻxshaydi”. Haqiqatan ham, tushlar va afsonalar oʻzimizdan chiqib, yana oʻzimizga qaytadigan sir-asrorlar oʻrtasidagi aloqa vositasidir. Agar bu tilni biz tushunmasak, dunyo tashvishlaridan holi boʻlgan paytimizda oʻzimiz bilgan va bilmagan narsalar haqida oʻzimizga bergan savollar javobsiz qolaveradi.
- Ramziy til xususiyatlari
Aytaylik, siz kimgadir oq vino bilan qizil vino taʼmidagi farqni tushuntirmoqchisiz. Bir qarashda bu juda oson. Siz bu farqni yaxshi bilasiz; nima sababdan bu farqni oʻzgacha tushuntirish oson emas ekan? Shunga qaramasdan, buni ogʻzaki tushuntirish juda qiyin. Oxiri, sabringiz chidamasdan: “Senga tushuntira olmayapman, yaxshisi, oldin qizil vinoni, keyin oqini tatib koʻr. Oʻshanda farqiga borasan”, deyishdan boshqa ilojingiz qolmaydi. Eng murakkab mashinalar tuzilishini tushuntirib bera olasiz, lekin eng oddiy taʼmni tushuntirish uchun aytganlaringiz bekor ketadi.
Hissiyotlaringizni soʻz bilan ifodalash qiyin ekanligiga duch kelganmisiz? Masalan, xayolingiz parishon boʻlib, tushkunlikka tushganingizda dunyo koʻzingizga qorongʻu boʻlib ketadi, amalda esa qoʻrqadigan hech narsa yoʻq. Ushbu holatni doʻstingizga aytgingiz keladi, ammo ifoda qilish uchun soʻz topolmaysiz, qiynalasiz, oxiri, oʻzingiz ham amin boʻlasizki, aytganlaringiz, boshdan kechirgan hissiyotlaringizga sira oʻxshamaydi, uning nozik tomonlarini umuman tushuntira olmaysiz.
Kechasi uyquda tush koʻramiz. Allaqanday katta shahar chekkasida turibsiz, tong yorishmoqda, koʻchalar kimsasiz, faqat sut tashuvchi aravalar oʻtmoqda, atrofdagi uylar xarob va begona, tanish joylarga, kelgan manzilingizga qaytishning iloji yoʻq. Uygʻongach, koʻrgan tushingiz yodingizga tushadi, doʻstingizga tushuntirmoqchi boʻlgan holatni eslaysiz. Qandaydir lahza orasida sizga ushbu koʻrinish namoyon boʻladi. Koʻrganlaringiz u haqda eshitganlaringizdan koʻra yorqinroq taassurot qoldiradi. Aynan oʻsha tushda koʻrganlaringiz hissiyotlaringiz ramzi hisoblanadi.
Ramz nima oʻzi? Koʻpincha u “boshqa narsalarga ishora” sifatida ishlatiladi. Bu oʻxshatish qoniqarsiz boʻlsa-da, shunga qaramasdan, agar gap koʻrish, eshitish, hid bilish, sezish organlarimiz bilan bogʻliq hissiyotlarimizni, fikrlarimizni “biror narsa” bilan belgilash haqida ketganda, qoʻllasa boʻladi. Ushbu ramz ichki olamimizning tashqaridagi qandaydir ifodasi. Ramziy til shunday tilki, uning yordamida ichki hissiyotlarimizni, kechinmalarimizni, nimalar qilmoqchi ekanligimizni, nimalar sodir boʻlayotganligini moddiy olamga bildiramiz.
Agar ramz “boshqa narsalarga ishora qiluvchi boshqa narsa” boʻlsa, prinsipial savol tugʻiladi: ramz bilan uni ifodalovchi narsa oʻrtasida oʻziga xos qanday aloqa bor?
Bu savolga javob berishdan oldin ramzlarni uch turga ajratish mumkin: shartli, tasodifiy va universal. Ulardan oxirgi ikkitasigina hissiyot organlarimiz tomonidan qabul qilingan holatimizni ifoda qiladi, faqat ulardagina ramziy til elementlari boʻlishi mumkin. Hozir buni tushunib olasiz.
Shartli ramzlar ular ichidagi barchaga maʼlum boʻlgani, chunki uni oddiy tilda ham ishlatamiz. Agar biz “stol” soʻzini koʻrsak yoki eshitsak, s, t, o, l harflari esa boshqa narsalarni bildiradi. Ular buyumni, yaʼni koʻrish, ushlash, foydalanish mumkin boʻlgan narsani anglatadi. “Stol” soʻzi bilan buyum – “stol” oʻrtasida qanday aloqa bor? Qandaydir ichki aloqa bormi? Koʻrinib turibdiki – yoʻq. Buyumning oʻzi “stol” soʻzini aytganda chiqqan ovozlar birikuviga aloqasi yoʻq, faqat ana shu buyumni shunday soʻz bilan ifodalash haqida shartli kelishuv bor, xolos, yaʼni shu soʻz ramz sifatida ishlatiladi. Biz buni bolalikdan boshlab bilib olganmiz, eshitaverib oʻrganib, unga fikran bogʻlanib qolganmiz. Buyumni koʻrganimizda, eshitganimizda oʻylab oʻtirmasdan qanday nomlanishini topib olamiz.
Ayni paytda, shunday soʻzlar borki, ular faqat shartli ravishda fikriy tasavvurnigina qoʻzgʻotmaydi. Masalan, “fu-u” deganimizda goʻyo lablarimiz bilan badboʻy hidni haydaymiz. Ogʻzimiz yordamida jirkanishni ifodalaymiz. Havoni oʻzimizdan uzoqlashtirib, goʻyo noxush narsalardan qutulmoqchidek boʻlamiz. Bu yerda ham ramziy harakatimiz ichki hissiyot bilan bogʻliq. Agar barcha soʻzlarning ramz sifatida oʻzi ifodalagan narsa bilan bogʻlanishi bor ekan, demak, biz tilni egalab oldik, tilni bilgach, koʻp soʻzlar biz uchun ahamiyatini yoʻqotadi.
Soʻzlar qanchalik darajada maʼlum va keng tarqalgan boʻlmasin, shartli ramzlarning yagona namunasi emas. Obrazlar ham shartli ramz boʻlishi mumkin. Masalan, bayroq qaysidir mamlakatning ramzi, lekin undagi alohida rangning esa oʻsha mamlakat bilan bogʻliq joyi yoʻq. Rang shartli ravishda mamlakatni bildiruvchi belgi sifatida qabul qilingan, biz esa uni koʻrgach, shartli tasavvurimizni jamlab, oʻsha mamlakat tushunchasiga ega boʻlamiz.
Ayrim obraz – ramzlarni butunlay shartli, deb boʻlmaydi. Masalan, xoch. Xoch shunchaki nasroniylar cherkovining shartli ramzi va shu maʼnoda bayroqdan farq qiladi. Bu obrazning oʻziga xos maʼnosi uning Iso paygʻambar oʻlimi bilan bogʻliq ekanligida. Bundan tashqari, ikki jihatdan birlashgan koʻchma maʼno bor: ham moddiy, ham ruhiy. Ular shunchaki oddiy shartli belgilar emas.
Tasodifiy ramz shartli ramzning tamomila aksi, ammo ularda ramz bilan uni ifodalovchi narsa oʻrtasida bitta umumiylik bor. Aytaylik, kim bilandir, qaysi bir shaharda koʻngilsizlik sodir boʻlgan. Oʻsha shahar nomini eshitgan zahoti unda oʻsha koʻngilsiz voqealar jonlanadi va aksincha, xursandchilik bilan bogʻliq kechinmalar boʻlsa, ular yodga tushadi. Aslida, u shaharda na tashvishga soladigan, na xursand qiladigan narsa bor. Shu shahar bilan bogʻliq shaxsiy kechinmalargina oʻsha odamda shahar nomini ramziy belgiga aylantirgan.
Xuddi shunday taʼsir qandaydir uy, koʻcha, manzara, kiyim-kechak va boshqa narsalar bilan ham bogʻliq boʻlishi mumkin. Tushda qandaydir shaharga borib qolganimizni koʻrishimiz mumkin. Tushda koʻrgan shahar bilan alohida kayfiyatimiz orasida hech qanday aloqa yoʻq. Biz nafaqat koʻchalarni koʻrdik, balki shahar nomini ham bilarmiz, lekin nega shu shahar tushimizga kirdi? Balki uyqudan oldin uning ramziy belgilariga oʻxshash hissiyotlarni eslagandirmiz. Tushda koʻringan obraz kayfiyatimiz bilan bogʻliq shahar “belgisi”, yaʼni ramz bilan ramziy maʼno oʻrtasidagi aloqa tasodifiydir. Shartli ramzdan farqli oʻlaroq, tasodifiy ramz turli odamlarda turlicha boʻladi, chunki boʻlib oʻtgan hodisa bilan ramz oʻrtasidagi aloqani har kim oʻzicha belgilaydi. Shuning uchun ramziy tilda ifodalangan afsonalar, ertaklar va badiiy asarlarda tasodifiy ramzlar kamroq ishlatiladi, chunki ularda maʼlumot kam, ifoda qilmoqchi boʻlgan muallif esa har birini alohida sharhlashi kerak. Tushlarda esa tasodifiy ramzlar koʻproq uchraydi, ularni quyiroqda tushuntiraman.
Universal ramz deganda, ramz bilan uni ifodalovchi narsa oʻrtasida ichki bogʻlanish boʻlgan ramzlarni tushunmoq kerak. Misol tariqasida oʻzini shahar chekkasida koʻrish tushini keltirdik. Oʻzini kimsasiz, notanish, gʻarib joyda koʻrgandagi hissiyot haqiqatan ham oʻngdagi shunday holat bilan bogʻliq. Agar tushda shahar chetida boʻlmaganimizda biz uni ramz bilan bogʻlay olmagan boʻlardik, xuddi stolni umuman koʻrmaganimizda uni stol ramzi bilan bogʻlay olmagandek. Bu ramz faqat shaharda yashovchilar uchungina maʼno kasb etadi, shaharni umuman bilmaydiganlar uchun emas. Shu asnoda koʻp universal ramzlar asosida har bir odamning shaxsiy kechinmalari yotadi. Masalan, olov bilan bogʻliq ramzlar. Yonayotgan olovga biz hayrat bilan boqamiz va u bizga maʼlum xususiyatlari bilan taʼsir qiladi. Avvalo, uning harakatchanligi. U doim harakatda, oʻzgarib turadi, ayni paytda, unda doimiylik mavjud. Toʻxtovsiz turlanib turadi, ammo oʻzgarmas. U oʻzining kuch-quvvati, nafisligi, yengil harakati bilan taassurot qoldiradi. U goʻyo raqsga tushadi, tuganmas quvvatga ega. Olovdan ramz sifatida foydalansak, uning yuqoridagi barcha xususiyatlarini ichki hissiyotlarimizga koʻchirib tavsiflaymiz. Shunda goh u elementi, goh bunisi ustun keladi.
Suv, yaʼni dengiz va daryo bilan bogʻliq ramzlar qaysidir maʼnoda unga oʻxshash, ayni paytda, keskin farqlanadi. Bu yerda ham harakatchanlik, oʻzgaruvchanlik va doimiylik uygʻunligi bor. Uzluksizlik, serharakatlilik, kuch-quvvatni ham koʻramiz. Farqi esa, olovda – jasorat, tezlik, hayajon aks etsa, suvda – osoyishtalik, barqarorlik, shoshilmaslik mavjud. Olovda – tasodif, suvda oldindan belgilash elementlari bor. Suvdagi harakatchanlik belgisi “ogʻirroq”, “bosiqroq” – ular “hayajonga”, balki “osoyishtalikka” undaydi.
Moddiy olamda sodir boʻlayotgan voqea-hodisalar ichki holatimizga mos aks etishi – ruhiy olamning ramzi sifatida xizmat qilishi mumkinligiga ajablanmasa ham boʻladi. Jismimizda ichki holatimiz namoyon boʻlishi barchaga maʼlum – gʻazablanganimizda qonimiz qaynab, qizarib ketamiz, qoʻrqqanimizda aksincha, xafa boʻlganimizda esa butunlay boshqacha. Yuz ifodalarimiz, xatti-harakatlarimiz, imo-ishoralarimiz ichki holatimizni shu darajada ifodalaydiki, atrofimizdagilar bularni soʻzsiz tushunadilar. Haqiqatan ham, jismimiz ichki holatimizni aks ettiruvchi ramz, allegoriya (majoz) emas. Haqiqiy ichki hissiyotimiz, hatto fikrimiz ham vujudimizda aks etadi. Ruhiy holatimiz bilan jismoniy holatimiz oʻrtasida bunday aloqa universal ramzlarga xos. Ayrim jismoniy xatti-harakatlar oʻz xususiyatiga koʻra maʼlum hissiyot va fikrlarni uygʻotadi va kechinmalarimizni jismoniy holatimiz orqali, yaʼni ramziy ifodalaydi.
Universal ramz oʻzi anglayotgan narsa mohiyati bilan uzviy bogʻliq, u tasodifiy emasligi bilan boshqa turdagi ramzlardan farq qiluvchi yagona turdagi ramzdir. Bunda his-tuygʻularimiz, fikrimiz bilan jismoniy holatimiz oʻrtasida uzviy bogʻlangan sezgi yotadi. Undagi universallik shundan iboratki, u barcha odamlar tomonidan bir xil qabul qilingan. Individual xususiyatga ega boʻlgan tasodifiy va bir guruh tomonidan qabul qilingan shartli ramzlardan shu jihatdan farq qiladi. Universal ramzda vujudimizdagi har bir odamga xos boʻlgan xususiyatlar yotadi, alohida shaxs yoki guruh bilan cheklanmagan. Universal ramz insoniyat uchun umumiy shartli tilga aylanishi kerak edi, lekin biz uni unutib qoʻydik.
Bu ramzning universal xususiyatlarini tushuntirish uchun shaxsning nasliy belgilari haqida gapirishga hojat yoʻq. Barcha odamlarning vujudi va ongi bir xil “tuzilgan” va ana shu umuminsoniylik xususiyati tufayli ramzlarni tushunish qobiliyatiga ega. Koʻnglimiz buzilganda yigʻlashni, jahlimiz chiqqanda qizarib ketishni bizga birov oʻrgatmagan, bunga hojat ham yoʻq. Bunday taʼsirlanish insonning millati, irqi va boshqa alohida xususiyatlariga bogʻliq emas. Ramzlar tili ham shunday: unga oʻrgatish shart emas, u alohida bir guruhlar bilan cheklanmagan. Ibtidoiy davrdan boshlab, to yuqori rivojlangan qadimiy Misr va Yunon madaniyatlari tomonidan yaratilgan barcha afsonalar, xuddi shunday tushlar ham, ana shu tilda yaratilganligi bunga guvoh boʻla oladi. Bundan tashqari, turli madaniyatlar tomonidan foydalanilayotgan bu ramziy tillarning ajoyib oʻxshashligi bor, chunki ularning asosi sezgilarimiz va taʼsirchanligimizga borib taqaladi. Yana bir misol. Yaqinda oʻtkazilgan tajribalar natijasi shuni koʻrsatadiki, tush taʼbiri nazariyasidan uzoq boʻlgan odamlar gipnoz taʼsirida hech qanday qiyinchiliksiz tushlar ramzini taʼriflab berishdi. Gipnoz holatidan chiqqanlaridan soʻng bu haqda soʻraganlarida: “Bular behuda gaplar, boʻlishi mumkin emas”, deya oldilar, xolos. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda yana bir qoʻshimcha qilish mumkin. Ayrim ramzlarning maʼnosi real hayotdagi turli madaniyatlarda, aslida, turlicha ahamiyat kasb etishiga qarab farq qiladi. Masalan, quyoshning vazifasi va ahamiyati shimolda va tropik mamlakatlarda oʻzgacha. Suv koʻp boʻlgan shimolda barcha tirik narsalarni rivojlanishi quyosh nuriga bogʻliq. Quyosh ularni himoya qiladi, isitadi, hayot bagʻishlaydi, shuning uchun uni ardoqlashadi. Janubda esa quyosh haddan ziyod qizdirgani uchun undan oʻzini himoya qilishadi, hatto u xavf tugʻdiradi, suv esa tirik jon uchun hayot manbai. Bir narsaning hayot sharoitiga boʻlgan turlicha taʼsirini universal ramzlar tilining dialekti deb ham atash mumkin. Ayrim ramzlar turli mintaqalarda turlicha talqin qilinishini shu bilan tushuntirish mumkin.
Ramziy tillarning yana bir oʻzgacha xususiyati shundan iboratki, hissiyotimiz qabul qilishiga qarab ayni bir hodisa turlicha talqin qilinadi. Yana olovni bildiruvchi ramzga qaytamiz. Oʻchoqdagi olov – hayotni his qilish, iliqlik va huzur-halovat ramzi. Lekin uy-joy yoki oʻrmonni olov qurshovida koʻrsak, u qoʻrquv, xavf-xatar tugʻdiradi va biz oʻzimizni ojiz his qilamiz. Shunday qilib, olov ramziy maʼnoda ham hayotni, quvonchni bildirsa, ham qoʻrquvni, ojizlikni yoki insonni vayronagarchilikka boʻlgan moyilligini aks ettiradi. Suv bilan bogʻliq ramzlar ham shunga oʻxshash. Toshqin paytida hammayoqni suv bosib, vayronagarchilik olib keladi. U dahshat, algʻov-dalgʻov keltiruvchi yovuz kuch ramzini ham, shuningdek, osoyishtalik va xotirjamlikni bildiruvchi ramzni ham ifodalashi mumkin.
Bunday prinsipni namoyish qilish uchun vodiyni bildiruvchi ramzni ham olish mumkin. Togʻlar qurshovidagi vodiy xavfsizlik, osoyishtalik, tashqi xatarlardan himoya maʼnosini bildirsa, ayni paytda, atrofi oʻtib boʻlmas toʻsiqlar bilan oʻralgan, qochishning iloji yoʻq boʻlgan tutqunlikni bildiradi. Har bir ramzning konkret maʼnosi undan foydalanuvchining umumiy holatda qabul qilgan kechinmalaridagi vaziyat ustunligiga bogʻliq.
Tushlarning ramziy xususiyatlarini koʻrib chiqayotganda bu masalaga yana qaytamiz.
Universal ramzlar funksiyasiga misol qilib Gʻarb madaniyatidan xabardor har bir odamga maʼlum boʻlgan ramziy tilda yozilgan Iona hikoyasini keltirish mumkin. Unga Xudodan vahiy keladi. Unga koʻra Iona Nineviyaga borishi va xalqidan yovuzlikni toʻxtatishni, aks holda, xalq halok boʻlishi mumkinligini aytishi kerak edi. Iona paygʻambar boʻlgani uchun vahiyni eshitmasligi mumkin emasdi. Lekin u oʻz irodasiga qarshi borib, vahiy qilinganlarni bajarishdan oʻzini olib qochadi. Bu odam oʻzgalarning dardiga befarq qarovchidir. U qonun-qoidani bajonidil qabul qiladi-yu, ammo mehr-muhabbat koʻrsatishga qobiliyati yoʻq. Ionaning qalbida sodir boʻlayotgan narsalar “Bibliya”da qanday aks ettirilgan?
Iona Ioppiyaga kelgach, Farsisga ketayotgan kemaga oʻtiradi. Ochiq dengizda birdan kuchli boʻron turib, kemadagilarni qoʻrquv bosadi. Iona esa kemaning ichki xonalariga kirib qattiq uyquga toladi. Kemadagilar: “Oramizdan kimdir Xudoning qahriga uchragan, kelgan balo-qazo shunga boʻlsa kerak”, deb Ionani uygʻotishadi. U esa Xudoning amrini bajarmasdan qochmoqchi boʻlganligini aytadi. Oʻzini dengizga uloqtirib yuborishlarini, shunda boʻron ham tinishini bildiradi. Dengizchilar (unga rahmlari kelgan boʻlsa-da, boshqa ilojini topolmay) uni dengizga uloqtirgach, boʻron tinib qoladi. Ionani katta bir kit yutib yuboradi, u yerda uch kechayu uch kunduz qolib ketadi. U Xudoga yolborib, asirlikdan qutqarishni iltijo qiladi va Xudoning irodasi bilan kit uni quruqlikka chiqarib tashlaydi. Iona Nineviyaga borib Xudoning amrini bajaradi va bu bilan shahar aholisini qutqaradi.
Hikoya shunday yozilganki, goʻyo undagi voqealar haqiqatan ham boʻlib oʻtgandek tuyuladi. Shunga qaramasdan, u ramziy tilda yozilgan, undagi voqealar qahramonning ichki holatini bildiruvchi ramzlardir. Bu yerda ramziy harakatlar zanjir kabi bir-biriga ulanib ketgan: kemaga chiqish, ichki qismiga kirib olish, uxlash, dengizga choʻkish va kit qorniga tushib qolish. Bu yerdagi barcha ramzlar ichki holatni bildiradi: himoya va saqlanish, oʻzgalardan qutulish – najot. Bu ramziy maʼnolarni oʻzgacha ramz bilan ham ifodalash mumkin: ona qornidagi homila tarzida. Real voqelikda esa ular turli-tuman hodisalar.
Hikoyadagi tashqi voqealar oldindan makon va zamonda rivojlana boradi. Iona kemaning tryum (ichki qism)iga tushadi, keyin uxlab qoladi. Keyin uni dengizga uloqtirishadi, keyin kit yutib yuboradi. Voqealar ketma-ket sodir boʻlsa-da, ayrimlari haqiqatga toʻgʻri kelmaydi. Lekin zamon va makonda uygʻun. Agar biz muallifning voqealar ketma-ketligini emas, balki insonning ichki holatini tasvirlamoqchi boʻlganini payqagan boʻlsak, vijdon amri va undan xalos boʻlish istagi oʻrtasida uzilishni anglashimiz, turli voqealarning ketma-ket kelishi, voqealar rivoji zamon doirasida sodir boʻlayotgani, aynan bir hissiyot kuchayib borayotganligini bildiradi. Oʻz yaqinlariga boʻlgan burchini ado etishdan bosh tortayotgan Iona boshqalardan ajrala boradi va oxiri kitning qorniga tushib qoladi. Endi u himoya ostida emas, balki tutqunlik holatida. Oʻz istagi bilan tushgan holatidan qutulish uchun u endi Xudoga yolboradi, iltijo qiladi. (Bunday holat nevrozlarga xos. Ular qandaydir xavfdan qutulish uchun himoya qidiradi, topganda esa himoya vositasi oʻz funksiyasini oʻzgartiradi va undan qutulish choralarini izlab nevroz holatiga tushadi.) Ionaning odamlardan qutulish istagi chorasizlikka olib keladi va u oʻz hayotini boshqatdan, himoya qidirishdan oldingi holatidan boshlaydi.
Hikoyadagi oshkora va yashirin mantiq oʻrtasida yana bir farq bor. Bu – oshkora mantiq asosida tashqi voqealarning sababiy bogʻlanishi. Dengiz tomon yoʻl olishiga Xudodan qochish sababi, uyquga ketishda charchoqlik sababi, dengizga uloqtirishda – boʻronga sababchi boʻlganligida, kitning yutib yuborishida – dengizda odamxoʻr kitlar borligi sabab. Har bir hodisa oldingisi bilan bogʻliq. (Hikoyaning xulosasi real emas, lekin mantiq bor.) Hodisalarning yashirin mantigʻi boshqacha. Turli hodisalar birikmasi ichki holat bilan bogʻliq. Koʻrinib turgan tashqi hodisalarning sababiy-natijaviy bogʻlanishi boʻlib tuyulgani, aslida, bu oʻzaro bogʻlangan ruhiy holat bilan oʻzaro aloqada oʻzgarib turish ifodasi. Ichki uzviy aloqa, voqeaning ketma-ketligi kabi mantiqiydir, lekin bu mantiq boshqacha. Bu mantiq mohiyatini ramzlar tili mantiqiy boʻlgan tushlar xususiyatlarini tahlil qilgach, yaqqolroq koʻra olamiz.
III Tush xususiyatlari
Asrlar va madaniyatlar osha tush xususiyatlariga boʻlgan munosabatlar keskin oʻzgardi. Odamlar tushlarni uyquda jismimizdan ajralgan ruhimizda sodir boʻladigan real voqelik, deb hisoblaydimi yoki Xudoning irodasi bilan yoxud yovuz kuchlar tomonidan oʻtkazilgan taʼsir natijasi, deb ishonishadimi? Tushimizda jilovlab boʻlmas ehtiroslar oʻyini gavdalanadimi yoxud yuksak oʻy-xayollar, axloqiy kuchlar aks etadimi? Ularning muhim ahamiyati va maʼnosi bor, deb tushunamiz. Maʼno deganda, unda yashirin xabar borligi va taʼbirini toʻgʻri qilsak, uni tushuna olishimiz, muhim ahamiyati deganda esa, tushimizga kirgan, garchi mayda-chuyda narsalar boʻlsa ham, muhim ahamiyatga ega boʻlgan yashirin maʼno yotishligini nazarda tutamiz.
Oxirgi yuz yillikda tushlar haqidagi tasavvurlar keskin oʻzgardi. Tushlar taʼbiri xurofotga tenglashtirilib, oʻqimishli odamlar – olim boʻladimi-yoʻqmi, ularga ishonmay qoʻydi. Tushlar shunchaki miyaning maʼno va mazmunsiz bir faoliyati, nari borsa, jismimiz sezgisiga javoban miya faoliyatining reaksiyasi, deb hisoblanmoqda. Faqat XX asr boshlariga kelib Freyd tushlar haqidagi oldingi tasavvurlarni toʻgʻri, deb tasdiqladi va unga koʻra tushlar maʼno va mohiyatga ega: ichki olamimizda muhim boʻlmagan narsalarni aks ettirmaydi, taʼbirini toʻgʻri topsak, maʼno va mohiyatiga yetib boramiz. Tush taʼbiri bu – viaregiya (lotincha “qirollar yoʻli”) boʻlib, ongimizdagi anglashilmagan fikrlarni, patologik va normal holatimizdagi, xatti-harakatlarimizga kuchli turtki boʻlgan sabablarni tushunishimizdagi bosh yoʻldir. Freyd nafaqat tush xususiyatlarini aniqlab berdi, balki sabot-matonat va qatʼiyat bilan tush haqidagi qadimiy tasavvurni ham tikladi. Unga koʻra, tushlar oʻngimizda tiyib kelayotgan aql bovar qilmas istaklarimizning roʻyobga chiqishidir.
Tushlar haqidagi Freydning fikrlari va boshqa dastlabki nazariyalarni hozir koʻrib chiqmoqchi emasman, bunga keyingi boblarda qaytamiz. Hozir esa Freydning tajribalari va ularni qanday tushunib yetganim, qolaversa, tush koʻrib ularning taʼbiri bilan shugʻullanuvchi bir odam sifatida oʻz tajribalarimdan kelib chiqqan holda, bu masalani muhokama qilmoqchiman.
Agar miya faoliyati barcha koʻrgan tushlarimizda oʻzligini namoyon qilishini hisobga olsak, u holda, tush xususiyatlari va mohiyatini tushunish uni keng maʼnoda tushimizda sodir boʻlayotgan voqealarni miya faoliyati bilan bogʻliq holda oʻrganish kerak, deb hisoblayman.
Bu juda keng tushuncha, uni qoʻllash uchun dastavval “tushimizda”ning maʼno va mohiyatini, uning aqliy faoliyatimizga boʻlgan alohida taʼsirini bilishimiz kerak. Ana shu taʼsirning mohiyatini bilib olsak, tush xususiyatlarini ham kengroq tushunib olamiz.
Uyqudagi jismoniy holatimiz organizmda sodir boʻlayotgan kimyoviy reaksiyalar, kuch-quvvat tiklanishi uchun bir sharoit, lekin, ayni paytda, organizmimiz harakat qilmaydi, hatto hissiyotlarimiz ham deyarli uzilib qolgan. Psixologik maʼnoda bedorlikka xos boʻlgan bosh funksiyamiz – tashqi taʼsirni sezish va shunga yarasha javob qaytarish uyqudagi holatimizda umuman toʻxtab qoladi.
Bedorlikdagi va uyqudagi bu biologik farqlarni mohiyatan insonning ikki biologik holatlaridagi farqi, deyish mumkin.
Uyqu holatining miyadagi jarayonlarga boʻlayotgan taʼsirini baholash uchun, avvalo, umumiy muammoni, yaʼni insonning ish faoliyati bilan fikrlash jarayonining oʻzaro bogʻliqligi masalasini koʻrib chiqish lozim. Fikrlash tarzimiz koʻpincha ish faoliyatimiz va uning natijalaridan manfaatdorligimizga bogʻliq. Bu degani, manfaatdorlik fikrimiz tarzini butunlay oʻzgartirib yuboradi, degani emas. U shunchaki maʼlum darajada taʼsir qiladi, xolos.
Masalan, oʻrmonga boʻlgan munosabat odamlarda qanday? Oʻrmonga kelgan rassom goʻzal manzara izlaydi, uning egasi esa undan koʻproq foyda olishni istaydi, harbiy odam taktik usullarni qoʻllash, himoyalanish mashqlarini koʻzlaydi, sayohatchi tabiat qoʻynida dam olish uchun qulayliklar qidiradi – har birining tasavvuri turlicha. Rassom uchun eng muhimi – tashqi koʻrinish va rang, ishbilarmon uchun daraxtlarning koʻpligi, kattaligi va sifati, zobit uchun kuzatish va yashirinish qulayliklari, sayohatchi uchun soʻqmoqni aniqlash va moʻljalni toʻgʻri olish. Ularga yolgʻondan oʻrmon chetida turganligini aytsangiz, chindan ishonishadi, chunki oʻrmonning koʻrinishi ularning kasbiga bogʻliq holda turlicha.
Uyqu va bedorlikning biologik va fiziologik vazifalari ish faoliyatidagi farqlarga nisbatan muhimroq, binobarin, insonning ikki holatidagi atrofi olamni idrok qilish usuli ham keskin farq qiladi.
Uygʻoqlikda fikru zikrimiz, hissiyotimiz tashqaridan olinadigan signallarga javob berishdan iborat boʻladi. Inson tevarak-atrofda boʻlayotgan voqealarni boshqarishi, oʻzgartirishi va oʻzini himoya qilishi zarur. Bedorlikdagi odamning vazifasi atrof-muhit qonunlariga rioya qilgan holda hayotni saqlashidir. Bu uning zamon va makon darajasida fikrlab, ulardagi mantiq qoidalariga rioya qilishi demakdir.
Uxlayotganimizda tashqi olamni oʻz ehtiyojlarimizga moslashtirishning hojati yoʻq. Uyquda himoyasizmiz, bekorga “uyqu – oʻlim bilan barobar”, deyilmagan. Ayni paytda, biz erkin holatdamiz. Ishimiz bilan bogʻliq tashvishlar, kimdandir himoyalanish yoki tajovuz qilish xavfi, voqelikni kuzatish, vaziyatni egallash, tazyiq oʻtkazish zarurati yoʻq. Tashqi olamni kuzatmaymiz, u bilan ishimiz yoʻq, faqat ichki olamimiz bilan bandmiz. Uyqudagi odam holatini murtak[5] bilan yoki oʻlim bilan, yoki boʻlmasa, voqelikdagi qonunlarga boʻysunmaydigan farishtaga ham qiyoslash mumkin. Zaruriyat olami oʻrnini erkinlik olami egallagan, yaʼni fikr va hissiyotlarimiz “men”ga borib taqaladi.
Uyqudagi aqliy faoliyatimiz mantiqan uygʻoqligimizdagi holatimizdan farq qiladi. Bedorlikda muhim boʻlgan voqelikni qabul qilishdagi fazilatlarga eʼtibor bermaymiz. Masalan, agar men birorta odamni qoʻrqoq, deb hisoblasam, tushimda u quyonga aylanib qolishi mumkin. U odamga nisbatan boʻlgan munosabatim nuqtai nazaridan olganda, tushimdagi oʻzgarish mantiqan toʻgʻri, tashqi olamni qabul qilishimga qaratilgan (uygʻoqlikda u odamni bunday qilmagan boʻlardim) munosabatda esa mantiqsizdir. Tushimizda sodir boʻlayotgan voqealarni, umuman, mantiqsiz deb ham boʻlmaydi, faqat u yerdagi mantiq alohida holatimizdagi qonunlarga boʻysunadi.
Uyqu va bedorlik inson mavjudligining ikki qutbi. Bedorlikdagi vazifamiz harakatimizda, uyquda esa undan xolimiz. Uyqudagi vazifa oʻzligimizni idrok qilish bilan bogʻliq. Uygʻongach, biz darhol harakatga tushamiz, holatga qarab xotiramiz tiklanadi, zamon va makon qonuniyatlari asosida fikr yuritamiz. Uyqudagi olam yoʻqoladi. Tushimizni qiyinchilik bilan eslaymiz. Bunday holat koʻpchilik xalqlarning ertaklarida timsollar bilan ifodalangan: tunda qandaydir yoqimli yoki yovuz sharpalar va ruhlar harakat qilishadi, tong otgach esa ulardan asar ham qolmaydi.
Ushbu mulohazalardan ongosti xususiyatlari haqida bir necha xulosa kelib chiqadi.
Ongosti – Yung oʻylaganidek, genetik tajribadan kelib chiqqan asossiz xulosa emas yoki Freyd faraz qilgandek, aqlga sigʻmaydigan libido[6] toʻplanuvchi kuch ham emas. Uni tushunish uchun “fikrimiz va hissiyotlarimiz biz bajarayotgan ish bilan bogʻliq”, degan prinsipga amal qilishimiz kerak.
Ong bu – biz tashqi dunyo bilan qilayotgan muomalamiz, harakatlarimiz bilan bogʻliq boʻlgan miyamiz faoliyatidir. Ongosti – tashqi dunyo bilan aloqamiz toʻxtaganda “ishlaydigan”, oʻzimizni anglashga qaratilgan miyamiz faoliyatidir, binobarin, uning xususiyati egallab turgan holatimizga bogʻliq.
Ongosti faqat bedorlikda “normal” holatdagi xatti-harakatlarimizga nisbatangina anglashilmagan. Ongosti deganda, harakatlarimizni boshqarib turgan miya faoliyatimizdan tashqarida sodir boʻlayotgan qandaydir narsani nazarda tutamiz, yaʼni biz uchun begona, sharpaga oʻxshash, tutqich bermas, eslash qiyin boʻlgan narsani. Uyquda kunduzgi real olam ongostiga oʻtadi, yaʼni uyqudagi miyamiz faoliyati bedorlikdagi ongimizga nisbatan ongostiga aylanadi. Ongosti iborasi, odatda, faqat kunduzgi hayotimizga nisbatan berilgandagina ishlatiladi, shuning uchun unda boʻlgan voqealar aks etmaydi, balki jismoniy holatimiz bilan bogʻliq boʻlgan ichki holatimizning turli koʻrinishlari aks etadi, xolos.
Uygʻoqligimizda fikr va hissiyotlarimiz zamon va makon kategoriyalari bilan uzil-kesil cheklanmagan, tasavvurimizda oʻtmish va kelajak voqealarini ham, olisdagi narsalarni ham koʻz oldimizda turgandek yaqqol koʻramiz. Ularni zamon va makonga bogʻlab boʻlmaydi. Bu yerdagi zamon va makonni inkor qilish esa bedor emasligimizdan darak bermaydi, balki harakat qilmasak-da, fikrlayotganimiz, his qilayotganimizni bildiradi, deb menga eʼtiroz bildirishlari mumkin. Bu eʼtirozga bajonidil javob beraman, chunki bu masalaning yana bir muhim jihatini tushunishga yordam beradi.
Fikrlash jarayonining mazmuni bilan, uni boshqarayotgan mantiq kategoriyasini farqlay bilishimiz kerak. Uygʻoqligimizdagi fikrlarimiz mazmuni zamon va makon bilan cheklanmagan ekan, ayni paytda, ularning mantiq kategoriyasi oʻtkinchi – makon xususiyatiga ega. Masalan, otam haqida oʻylar ekanman, ayrim holatlarda uning fikrlash va harakat usullari menikiga oʻxshab ketishini aytishim mumkin. Bu – mantiqan toʻgʻri. Boshqa tomondan olganda, agar “men aynan otamning oʻziman”, deb aytsam, bu “mantiqsiz” boʻladi, chunki uning jismoniy holati nuqtai nazaridan tushunib boʻlmaydi. Shunga qaramasdan, ichki kechinmalarim nuqtai nazaridan aytganlarim mantiqan toʻgʻri: otamga oʻxshashligimni his qilyapman. Uygʻoqligimizdagi mantiqiy fikrlash alohida kategoriyaga boʻysunadi. Uning asosida mavjudlikning alohida shakli yotadi. Biz unda real voqelikka oʻz harakatlarimizni aks ettiruvchi tushuncha bilan bogʻlanamiz. Har qanday harakatdan xoli boʻlgan uyqu paytida esa, oʻzimizni anglashga qaratilgan mantiq kategoriyasi ishga tushadi. Hissiy idrokda ham xuddi shunday. Yigirma yildan beri koʻrmagan odam haqida bedorlikda oʻylasam, uning bu yerda yoʻqligini sezib turaman. Agar uni tushimda koʻrsam, goʻyo yonimda turgandek boʻladi. “Goʻyo yonimda turgandek” iborasi “kunduzgi” mantiq kategoriyasi boʻyicha mening idrokim ifodasi. Tushda “goʻyoki” degan narsa yoʻq, u odam haqiqatan ham yoningda bor boʻlgan.
Yuqorida men uyqu holati va tushdagi harakatlarning oʻziga xos xususiyatlarini tushuntirishga harakat qildim. Endi ushbu hodisani chuqurroq tushunish uchun uning muhim tarkibiy qismlaridan birini oʻrganamiz. Tushimizda tashqi olamda boʻlayotgan hodisalarga aralashmaymiz, deb aytgandik. Biz ularni anglamaymiz ham, taʼsir ham qilmaymiz va oʻzimiz ham ular taʼsiridan xolimiz. Bundan kelib chiqadiki, voqelikdan bunday tarzda chekinish, oʻsha voqelik sifatiga qarab oʻziga taʼsir oʻtkazadi. Agar voqelikdagi atrof-muhit yaxshi taʼsir oʻtkazsa, uning yoʻqligi miya faoliyatimizga taʼsir qilib, tushimizda oʻngimizdan “yomonroq” holatga tushib qolishimiz mumkin, chunki bedorligimizda tashqaridan keladigan yaxshi taʼsirga “eshiklarimiz ochiq”.
Tashqi muhit doimo yaxshi taʼsir qiladi, deb faraz qilish toʻgʻri boʻlarmikan? Bu taʼsir nosogʻlom boʻlishi mumkin emasmi? U holda, taʼsirning yoʻqligi yaxshi fazilatlarning kelib chiqishiga turtki boʻlmasmikan?
Atrofimizdagi real voqelik deganda, albatta, faqat tabiatni nazarda tutmaymiz. Tabiat oʻz holicha yaxshi ham emas, yomon ham. U foydali yoki xavfli boʻlishi mumkin. Biz uni hissiyot orqali qabul qilish qobiliyatini yoʻqotsak, u holda, unga nisbatan boʻlgan majburiyatimizdan yoki undan oʻzimizni himoya qilishdan ozod boʻlamiz, lekin bu bilan aqlliroq yoki ahmoqroq, yaxshiroq yoki yomonroq boʻlib qolmaymiz. Gap inson qoʻli bilan yaratilgan buyum yoki u yashayotgan madaniy muhit haqida ketganda, ish sal boshqacharoq. Garchi bu madaniy muhit inson farovonligi uchun yaratilgan boʻlsa-da, uning taʼsiri turlicha.
Haqiqatan ham, madaniy muhit insonga samarali taʼsir qiladi, degan fikr isbot talab qilmaydi. Aynan insonning madaniyat yaratish qobiliyati uni boshqa jonzotlar olamidan ajratib turadi. Madaniyatning rivojlanish bosqichlariga qarab insonning taraqqiyot darajasi belgilanadi. Insonning har qanday faoliyati uchun zarur boʻlgan sharoit, madaniyatning asosiy elementi boʻlgan tildir. Ramzlar majmui boʻlmish til boʻlmasa, gaplasha olmasak, inson degan nomga noloyiq boʻlardik. Inson qanday vazifani bajarmasin, uning faoliyati tashqi olam bilan boʻladigan aloqasiga bogʻliq. Atrofimizdagi odamlarni kuzatib, ulardan fikrlashni oʻrganamiz. Jamiyatda toʻplangan bilim, badiiy qadriyatlar taʼsirida his-tuygʻularimiz, aql-ongimiz va badiiy qobiliyatimiz rivojlana boradi. Atrofdagilar bilan muloqotda boʻlib, ulardan mehr-muhabbat, gʻamxoʻrlikni oʻrganamiz. Dushmanlik kayfiyatidan, xudbinlik kabi illatlardan qutilishni, oʻzgaga mehr qoʻyishni, hech boʻlmaganda, oʻzimizdagi qoʻrqoqlikni yengishni oʻrganamiz.
Inson yaratgan bunday madaniy muhit bizni rivojlanishga yetaklar ekan, u holda, bunday muhitdan ajralib qolsak, asta-sekin yana orqaga qaytib, tanazzulga yuz tutib, ibtidoiy sharoitga, hayvon darajasiga tushib qolmasmikanmiz? Buning ehtimoli borligi haqida uzoq gapirish mumkin. Aflotundan tortib, to Freydgacha tushlarni tadqiq qiluvchilar, uyqu holati shunday tanazzulga yaqin xususiyatlarga ega ekanligini tan olganlar. Ushbu mulohazaga tayanadigan boʻlsak, demak, tushlarda bizning aqlga sigʻmaydigan darajadagi ibtidoiy istak-xohishlarimiz aks etadi. Tushlarni eslab qololmasligimiz sababi esa ulardagi nosogʻlom, aql bovar qilmas darajadagi istaklardan uyalganimiz, chunki ular jamiyatda ijtimoiy nazorat ostida. Tush haqidagi bunday tushuncha toʻgʻri boʻlsa kerak: quyiroqda buni koʻrib chiqib, misollar keltiramiz. Bu tushuncha yagona toʻgʻri yoʻlmikan yoki jamiyatning bizga salbiy taʼsiri natijasimikan, degan savolga javobni tushlardagi mantiqsiz, bir-biriga qarama-qarshi holatlarga tushish sabablaridan qidirish kerakmikan? Tushda aql bilan ish tutmaymiz, axloqsizlikka yoʻl qoʻyamiz, baʼzan, aksincha, oʻta noziktaʼb, aqlli, qobiliyatli boʻlib qolamiz. Darhaqiqat, insonning aql-ongi, ruhiyati rivojlanishiga madaniyatning nafaqat foydali, balki zararli taʼsiri ham bor. Inson bir-biriga bogʻlangan, bir-biriga muhtoj. Insoniyat tarixiga, hozirgi kunga qadar oʻziga xos bir xususiyat taʼsir qilib keladi – uning zarur ehtiyojini qondiradigan moddiy ishlab chiqarishning yetishmasligi. Hammaga ham dasturxon yozilavermaydi, toʻyib ovqatlanish uchun hammaning ham imkoniyati yoʻq. Kuchi yetganlargina dasturxon atrofidan joy oladi, demak, boshqalarga oʻrin yoʻq. Barcha paygʻambarlar, Iso Masih va Budda istaganlaridek, agar ular yaqinlariga mehr-oqibatli boʻlganlarida edi, dasturxonini ular bilan boʻlishgan boʻlardi. Balki mehr-muhabbat insoniyat qiyinchilik bilan yetishgan buyuk yutuqlardan boʻlgani uchun ular hayot quvonchlaridan lazzatlanib dasturxonini boshqalar bilan boʻlishgisi kelmas, bu imtiyozlardan foydalanishga xalaqit berayotganlar, xavf tugʻdirganlar ustidan hukmron boʻlish uchun intilishga majbur boʻlsalar kerak. Koʻpincha bunday hukmronlikka bosqinchilik yoʻli bilan erishilgan va koʻpchilik bunga koʻnikishga, taqdirga tan berishga majbur edi. Bosh koʻtarmasliklari uchun ularni nafaqat jismonan, balki aqlan ham boʻysundirish kerak edi. Odamlarning aql-ongi, his-tuygʻulari ustidan oʻrnatilgan bunday nazorat, ozchilik qoʻlida boʻlgan imtiyozlarni saqlab qolishga imkoniyat yaratadi. Ammo bu yerda nafaqat koʻpchilikning, balki oʻsha ozchilikning ham aql-ongiga shikast yetadi. Tutqunni qoʻriqlayotgan nazoratchining ahvoli unikidin yaxshi emas. “Imtiyozsizlar” ustidan nazorat oʻrnatishga majbur boʻlgan imtiyozlilar oʻz maqsadlarining quliga aylanib qolishadi. Shunday qilib, hukmdorlarning ham, ularga tobe boʻlganlarning ham aql-ongi tubanlashib, haqiqiy insoniy xususiyatlari – yaxshilik, mulohazakorlik, yaqinlariga mehr-muhabbat kabi xislatlari yoʻqola boradi – ruhan majruh boʻlib qoladilar.
Haqiqiy insoniy fazilatlardan chetga chiqish va ularni buzish insonning feʼl-atvoriga ham taʼsir etadi. Bunday vaziyatda insonning haqiqiy orzu-istaklari mohiyatiga zid boʻlgan maqsadlar yetakchilik qiladi. Yaqinlariga mehr-muhabbat koʻrsatib, ular bilan yaxshi niyatda ahil boʻlib birlashish istagi, ular ustidan hukmronlik qilish istagiga aylanadi. Ichki olamida oʻrnatgan himoya ish bermay qoladi, ular oʻrnini toʻldirish uchun shon-shuhrat va obroʻ-eʼtiborga qarab intiladi. Oʻz qadrini bilish hissi va qadriyatlarini yoʻqota boradi, oʻz nafsining quliga aylanadi, oʻzini-oʻzi hurmat qilish deganda, erishgan yutuqlariga tayanadi. Shunday qilib, biz nafaqat haqiqatni, balki soxtalikni ham oʻrganib olamiz. Biz yaxshilikni qabul qilamiz-u, ammo oʻzimiz doimo yomon taʼsirlar ostida boʻlamiz.
Bu narsa qatʼiy qonun-qoidalari va urf-odatlar talablari bilan boshqarilayotgan ibtidoiy qabilalarga ham, bunday talablardan oʻzlarini ozod, deb eʼlon qilgan demokratik tamoyillarni namoyish qilayotgan hozirgi zamon jamiyatlariga ham xos. Savodxonlik va ommaviy axborot vositalarining keng tarqalishi ommaga taʼsir oʻtkazishning turli usullarini samarali qoʻllashga imkon berdi. Hozirgi zamon kishisi deyarli toʻxtovsiz “yangrayotgan” radio, televideniye, kino, eʼlon va reklamalar taʼsiridan himoyasiz boʻlib qolgan. Ular maʼrifat tarqatish oʻrniga ongimizni zaharlaydi. Ular “halollik va realizm” niqobi ostida yolgʻonni rost deb, bemaʼni narsalarni qadriyatlar deb targʻib qilishadi, oʻzingni qoʻyarga joy topolmaysan. Xurofot va bidʼat deb atalmish ibtidoiy jamoa va ajdodlarimiz madaniyatidan ustun ekanligimizni his qilamiz-u, amalda har qadamda fanning soʻnggi yutuqlari niqobi ostida ularga duch kelamiz. Hayron boʻlasan, bular yoʻnalishimizga berilgan ham oq fotiha, ham qargʻish emasmi? Uyqumizda, kunduzgi shovqin-surondan bezor boʻlib, oʻzimiz bilan tanho qolganda, shuurimizga chuqurroq kirib borib, qalbimizda, hissiyotlarimizda haqiqatan nimalar borligini bilish imkoniyatiga ega boʻlganimizga hayron boʻlishning hojati boʻlmasa kerak?
Demak, uyqu holatining ikki xil vazifasi bor, degan xulosaga keldik. Madaniy hayotdan uzilib qolganimizda yomon tomonimiz ham, yaxshi tomonimiz ham namoyon boʻladi: tushimizda dono boʻlib ketishimiz ham, unchalik boʻlmasligimiz ham yoki odobsiz boʻlib qolishimiz ham mumkin, lekin bedorligimizdan koʻra yaxshiroq, donoroq boʻla olamiz.
Bu yerda murakkab savol tugʻiladi: tushimizda yaxshiroq yoki yomonroq koʻrinayotganimizni qanday qilib bilamiz? Bu savolga javob topishda qandaydir oʻlchov, asos bormi?
Unga javob berish uchun umumiy mulohazalardan biroz chetga chiqib, masalaning mohiyatiga chuqurroq kirishimiz, tushlardan yaqqol misollarni koʻrib chiqishimiz lozim.
Bir kishi “juda nufuzli odam” bilan uchrashgandan soʻng tush koʻribdi. Oʻsha “katta odam” aqlli, rahmdil odam ekan. Tush koʻrgan odam uning huzuriga shunday yaxshi taassurotlar bilan borgan.
Mana oʻsha tush: “Tushimda janob X (oʻsha “nufuzli odam”)ni koʻrdim. Men kecha koʻrgan odamga sira oʻxshamasdi. Nigohlari sovuq, qimtilgan lablarida berahmlik alomatlari koʻrinardi. Bir bechora beva ayolning oxirgi bir necha sent (ingliz mayda pul birligi) pulini aldab-suldab olib qoʻyganligini kimgadir kulib gapirib berayapti, meni nafrat chulgʻab oldi”.
Oʻsha odamdan koʻrgan tushi haqidagi fikrni soʻraganlarida, xonaga kirib janob X ning koʻziga koʻzim tushgach, undan ixlosi qaytgan odamdek, tutqich bermas hissiyotni tuyganligini, lekin janob X xuddi doʻstlardek muomala boshlagach, bu hissiyot yoʻq boʻlganligini bildirgan.
Bu tushni qanday tushunish mumkin? Balki u odam janob X ning shon-shuhratiga hasad qilar, shu sababli uni yoqtirmas? U holda, tush koʻrgan odamning tuygan yashirin mantiqsiz nafrati oʻzi bilmagan holda tushida aks etgandir? Lekin bu yerda ish sal boshqacharoq. Tush tufayli janob X ning yaxshi xislatlariga shubha bilan qaragan bu odam, u bilan boʻlgan keyingi uchrashuvlarda diqqat bilan uni kuzata boshlagan va haqiqatan ham unda, xuddi tushidagidek, qandaydir berahmlik alomatlari borligiga ishona boshlagan. Jamoatchilik fikri boʻyicha juda yaxshi xislatlarga ega boʻlgan bu odam haqida gumon qilishga jurʼati yetgan yana bir necha kishi bu fikrga qoʻshilgan. Shubhalar hayotdagi dalillar bilan oʻz tasdigʻini topdi. Garchi dahshatli darajada boʻlmasa-da, shunga oʻxshash jihatlar tushda oʻz aksini topgan.
Shunday qilib, koʻrib turganimizdek, odam tushida oʻngidagidan koʻra sezgirroq boʻlib, janob X xarakterining haqiqiy mohiyatiga yetib borgan. Janob X ning yaxshi odam ekanligi haqidagi jamoatchilik “fikri” uning dastlabki tanqidiy idrokini tushunib yetishiga xalal bergan. Tush koʻrgach esa, yalt etgan shubha va ishonchsizlik yodiga tushgan. Tushida u tashqi olam shovqinidan xoli boʻlib, oʻz taassurotlari va hissiyotlari bilan yolgʻiz qolgach, aniq va toʻgʻri mulohaza yuritgan.
Barcha tushlar kabi bu tushda ham aqlga toʻgʻri keladigan yoki kelmaydigan ehtiroslar aks etgan-etmaganligini aniqlash uchun tush koʻruvchining shaxsi, uyqudan oldingi kayfiyati, tushga asos boʻlgan real holatlarni hisobga olish kerak. Bu tushning taʼbiri bir qator faktlarga asoslangan. U odam dastlabki lahzadagi taassurotini – yoqtirmaslik hissini eslagan. X ni yoqtirmaslikka unda sabab boʻlmagan. X haqidagi maʼlumotlar, uni kuzatish natijalari tushidagi taassurotlarni tasdiqladi. Yuqoridagi holatlar boʻlmaganida, tushning taʼbiri boshqacharoq boʻlardi. Masalan, tush koʻrgan odam hasadgoʻy, el ichida mashhur boʻlganida, X haqidagi fikrlarini hech kim tasdiqlamaganida, X ni dastlab koʻrgan zahoti paydo boʻlgan hissiyotini eslamaganida, bu tush hissiyot sezgisini emas, balki asossiz nafratni aks ettirgan, deb taxmin qilgan boʻlardik.
Ichki his bilan sezish (intuitsiya) – kelajakni bashorat qilish qobiliyati bilan bogʻliq. Bashorat – hodisalarning kelajakdagi rivojini, ayni paytda, boshqarayotgan kuchlarning yoʻnalishi va shiddatini kuzatishga asoslanadi. Harakatlantiruvchi kuchlar haqida chuqurroq bilimga ega boʻlish, bashorat qilishga imkon beradi. Eʼtibor qilishga arziydigan har qanday bashorat ana shunday bilimga asoslanishi kerak. Koʻpincha voqealar rivoji biz aytgandek boʻlib chiqishiga hayron boʻlishning hojati yoʻq. Bashorat beruvchi koʻp tushlar hech qanday telepatiya (fikr va tuygʻularni uzoqdan turib boshqa kishiga yuborish)siz ham toʻgʻri chiqadi. Shunday karomatli tushlardan biri Yusuf alayhissalomga koʻringan tushdir. Yusuf alayhissalom bir kun tush koʻrib, uni akalariga aytib berdi: “Tushimda bizlar ekinzorda bugʻdoylarni gʻaram qilib bogʻlayotgan ekanmiz. Qarasam, mening bogʻlayotgan gʻaramim yerdan koʻtarilib, tik turgan ekan, sizlar bogʻlagan gʻaramlaringiz esa davra olib, mening gʻaramlarimga taʼzim qilayotgan emish”. Yusufning akalari unga: “Nahotki, sen bizning ustimizdan podshoh yoki hukmron boʻlmoqchisan?” – deyishdi. Koʻrgan tushi va aytganlari tufayli uni yanada yomon koʻrib qolishdi.
Keyin Yusuf yana boshqa bir tush koʻrdi hamda uni otasi va akalariga aytib berdi: “Men yana tush koʻrdim. Tushimda quyosh va oy hamda oʻn bitta yulduz menga taʼzim qilayotgan emish”. Otasi uni koyib: “Bu koʻrgan tushing qanday tush ekan? Nahotki, men, onang va akalaring sening oyoqlaringga yiqilib taʼzim qilsak?” – dedi. Akalariga bu gaplar alam qildi, otasi esa oʻylanib qoldi.
“Qadimgi Ahd”dan keltirilgan bu syujetga koʻra, u davrlarda har qanday omi odam ham tushlar mohiyatini osongina tushuna olgan, taʼbirchiga murojaat qilishga hojat boʻlmagan. (Murakkab tushlarni yechish bilan maxsus taʼbirchilar shugʻullanganlar; Firʼavn koʻrgan tushi haqidagi hikoyada keltirilishicha, uning tushini saroy taʼbirchilari ham yechib bera olmagach, Yusufni taklif qilishgan). Yusufning otasi va akalaridan ham yuqorilab ketishi, uni izzat-hurmat qilishlari haqidagi orzusi tushida aks etganini akalari darhol tushunishdi. Shubhasiz, bu tush Yusufning yuksaklikka intilishi ifodasi. Intilishi boʻlmaganda, unga yetisha olmasdi. Tushi ham, bashorati ham toʻgʻri chiqib, u oʻz maqsadiga erishdi. U qanday qilib bashorat qila oldi? “Bibliya”da keltirilishicha, Yusuf faqat shuhratparast boʻlib qolmay, juda isteʼdodli ham boʻlgan. Oʻgʻillarning eng kichigi boʻlib, oʻzini ojiz his qilsa-da, tushida ana shu Xudo bergan neʼmatni yaqqolroq his qilgan. Shuhratparastlikka boʻlgan kuchli intilishi sezgirligi bilan birlashib isteʼdodini amalda his qilgan va qoʻllagan, aks holda, tushi toʻgʻri chiqmagan boʻlardi.
Kelajakni oldindan koʻrishga misol qilib quyidagi tushni ham keltirish mumkin. A bilan B uchrashib, kelgusida ish boʻyicha hamkorlik qilishni muhokama qilishgan; B A da yaxshi taassurot qoldirgan va A uni sherik qilib olishga qaror qilgan. Uchrashuvdan soʻng u kechasi tush koʻrgan: “Tushimda B idoramizda oʻtirganmish. U qandaydir qogʻozlarni kovlashtirib, yirik mablagʻni talon-taroj qilganligini yashirish uchun hujjatlarni soxtalashtirayotgan emish”.
Koʻrgan tushlarini eʼtiborsiz qoldirmaslikka oʻrganib qolgan A uygʻongach, tashvishga tushib qolgan. Tushlar doimo gʻayrishuuriy istaklarning ifodasi, deb ishongan A oʻzicha raqiblarimga nisbatan boʻlgan dushmanlik kayfiyatim boshqalarga nisbatan ham oʻtgan boʻlsa kerak, B ni oʻgʻri, deb xayolan shubhaga borganim natijasi, deb oʻylaydi. Tushni oʻzi bilgancha tushungan A shubhaga chek qoʻygan. B bilan birgalikda ish boshlashgach, uni yana shubhaga solgan bir necha voqea boʻlib oʻtadi. Ammo tushi va asossiz shubhalarini eslab, bu voqealarga unchalik ahamiyat bermaydi. Oradan bir yil oʻtgach, haqiqatan ham B soxta hujjatlardan foydalanib yirik miqdordagi mablagʻlarni oʻzlashtirib olganligini aniqlaydi. Tushida koʻrganlari oʻngida amalga oshadi.
A bilan boʻlgan voqea tahlil qilib koʻrilganda, birinchi uchrashuvda paydo boʻlgan sezgi orqali B ning xarakterini anglamaganligi, tushida ichki hissiyoti uning haqiqiy maqsad-mohiyatini ochib berganligini koʻrsatdi. Qandaydir bir lahza ichida odamlarni har tomonlama kuzatish natijasini anglab yetmaymiz, ammo sezgimizda nimadir qoladi, xuddi shuning uchun A B ning halol emasligini sezgan, ammo boshqa “dalillar” boʻlmagani uchun oʻzidagi bu taassurotni soʻndirgan, fikridan chiqarib, oʻylamay qoʻygan. Tushida belgi bergan boʻlsa-da, gumonlarini oʻzi tarqatib yuborgan, esda qoldirmagan. Tushida aniq koʻrgan holatni ichki hissiyoti orqali yuzaga chiqarganda edi, sodir boʻlgan koʻngilsizliklarga duch kelmagan boʻlardi. Tushini notoʻgʻri talqin qilganligi, tushunmaganligi oqibati bu, hatto ish davomida kuzatganlariga ham eʼtibor bermagan, chunki tushda koʻrganlari xomxayol, degan tushunchaga qattiq ishonardi.
Etika (odob-axloq) muammolarini tushida hal qilish mumkinligiga misol qilib bir yozuvchi bilan boʻlgan voqeani keltiramiz. Unga bir ish taklif qilishgan. Unga koʻra hozirgi ish haqidan bir necha barobar yuqori maosh olishi kerak, ammo buyurtma boʻyicha yozishi, yaʼni haqiqiy ijodkorlikni soxtasiga almashtirishi, ijodkor sifatida oʻz shaxsini barbod qilishi kerak. Ammo taklif pul va obroʻ-eʼtibor maʼnosida juda qiziqarli ediki, uni rad qilaman, deb oʻylamagandi. Bu haqda u odatdagidek juda koʻp mulohaza qildi. Balki yomon fikrga borish kerak emasdir, men nimani ham yoʻqotardim, deb oʻylardi. Bir-ikki yil ishlab bersam, nima boʻpti, aytganlarini bajaraman, evaziga yaxshi pul ishlab olaman, keyin oʻz xohishim bilan ishlayman. Bu taklifni qabul qilish mening maʼnaviy burchim, axir qarindoshlarim, doʻstlarimga ham yordamim tegib qolar, agar yoʻq desam, bu xudbinlikka kiradi, degan fikrga bordi. Lekin oʻzi keltirgan dalillardan birontasi ham uni qoniqtirmadi va to quyidagi tushni koʻrmaguncha ikkilanib, uzil-kesil qarorga kela olmadi:
“Baland bir togʻ etagida oʻz mashinamda oʻtirganmishman. Tikkasiga toqqa qarab ketgan yoʻl to choʻqqigacha koʻtarilib ketganmish. Chiqaymi-chiqmaymi, deb shubhalanib turganmishman. Yoʻl ancha xavfli koʻrinarmish. Mashinam yonida turgan odam qoʻrqmasdan chiqavering, deb aytayotganmish. Uning maslahatiga quloq solib, chiqishga qaror qildim. Tepaga koʻtarilgan sari xavf-xatar ortib borarmish. Lekin mashinani toʻxtata olmadim, ortga qayrilishga ham imkoniyat yoʻq edi. Choʻqqiga yetay deganda motor oʻchib qoldi, tormoz ham ishlamadi va mashina orqasiga yurib, tubsiz jarlikka qulab tushdi. Dahshatdan uygʻonib ketdim”.
Tush maʼnosiga yetib borish uchun unga uzviy bogʻlangan yana bir narsani aytish lozim. Yozuvchi aytishicha, tushida unga maslahat bergan odam oʻzining sobiq rassom doʻsti boʻlib, vijdonini “sotgan” – pul ishlab topishga berilib, “portret ustasi” sifatida nom qozongan, haqiqiy ijodi qolib ketgan. Omadi chopganligiga qaramasdan u baxtsiz yashayotganligi, “sotqinligi” uchun oʻzini kechira olmagan, azob chekib yurganligi yozuvchiga maʼlum edi.
Tush taʼbirini yechish qiyin emas. Baland togʻ – omad choʻqqisi. Choʻqqiga chiqish xavfli ekanligi tushida ayon boʻlgan. Taklifni qabul qilsa, ahvoli doʻstinikiga oʻxshash boʻladi – doʻstlikka putur yetgandek, uni ham yomon koʻrib qolishadi, tushidagidek halokatga yetaklaydi. Tushdagi halokat, uning jismoniy “men”ligining barbod boʻlishi, aql-zakovat egasi sifatida ruhan halok boʻlishining ramziy ifodasi.
Tushda masala koʻndalang turgan, yozuvchi ikki yoʻldan birini tanlash zarurligini tushunib yetgan: yo omad keltiruvchi taklifni qabul qilish, yo oʻzligini shaxs sifatida barbod qilmasdan baxtli boʻlish – taklifni rad etish. Notoʻgʻri qaror qabul qilgan taqdirda, boshiga qanday kulfat tushishini koʻrgan. Bedorlikda maqbul yoʻlni topa olmagan, atrofdagi “shovqin” xalaqit bergan, taklifni qabul qilmasa, bolalarcha mulohaza yuritgandek boʻlib tuyulgan, “maʼqul” boʻladigan yoʻlni qidirgan, odatda odamlar qoʻllaydigan “vijdon amri”ga boʻysunmaslik uchun uni “bosib” turgan, bahona izlagan. Tushimizda, koʻpincha, baʼzi narsalar ochiq-oydin namoyon boʻlishini yozuvchi tushunib yetgan, tushida koʻrganlari buni yaqqol koʻrsatgan, ikkilanish yoʻqolib, toʻgʻri yoʻl tanlagan.
Tushimizda atrofdagilar bilan boʻlgan munosabatlarning mohiyatiga chuqurroq kirib boramiz, sogʻlom fikr yuritamiz, kelajakni yaqqolroq koʻra olamiz, miyamiz bedorligimizdagiga nisbatan faolroq ishlaydi. Ajablanarli joyi yoʻq, chunki sezgirlik diqqatni jamlashni taqozo qiladi, tushimizda shunday qobiliyatga ega boʻlamiz, bedorlikda undan mosuvomiz. Bunga yaqqol misol qilib benzol halqasini kashf qilgan olimning tushini keltirish mumkin. Uzoq vaqt shugʻullangan olim benzolning kimyoviy formulasini topa olmagan va bir kun tushida koʻz oldida shundoqqina formula koʻringan. Omadi bor ekan, uygʻonishi bilanoq yodiga tushgan.
Ikkinchi qism
Unutilgan til
- IV. Freyd va Yung
ening tushga bergan taʼrifim, garchi Freyd nazariyasiga asoslangan boʻlsa-da, koʻp jihatdan undan farq qiladi. Tush miya faoliyatining eng quyi irratsional1 vazifasini ham, eng oliy darajadagi muhim vazifasini ham ifodalashi mumkin, deb hisoblayman. Freyd esa, har qanday tush ongsizlikda sodir boʻladigan gʻayrishuuriy ifoda, deb hisoblaydi. Tush taʼbirining koʻp asrlik tarixini kuzatadigan boʻlsak, har uchala nuqtai nazar alohida yoki birgalikda qoʻllanganligini koʻramiz. Bu mavzuga quyiroqda yana qaytamiz. Freydgacha boʻlgan bu uch nazariy yoʻnalishni muhokama qilishdan oldin Freyd nazariyasini koʻrib chiqamiz. Chunki aynan Freyd tush taʼbiri haqidagi hozirgi zamon fani rivojlanishiga ulkan hissa qoʻshgan.
Uning tush haqidagi nazariyasi ham, oʻzining inson psixologiyasi nazariyasi asosiga qurilgan, yaʼni insonni boshqarayotgan kuch uning anglab yetmagan hissiyotlari, intilishlari va istak-xohishlarida yotadi, degan tushunchaga tayanadi. Bu intilishlarni u “ong osti” (anglashilmagan ong) deb atadi. Ularni anglashga bizdagi ichki “nazorat” (senzor) yoʻl bermaydi, demoqchi boʻladi. Turli sabablarga koʻra bunday istak-intilishlarni toʻsib turamiz, eng asosiysi, ota-onamiz, doʻstlarimiz ishonchidan mahrum boʻlish, istaklarimizni oshkor qilib qoʻyganimizda oʻzimizni aybdordek his qilishimiz, ular ishonchini yoʻqotishdan qoʻrqqanimiz uchun ularni ichki ongimizga haydab, “qamab” qoʻyamiz. Ammo istaklar butunlay yoʻqolib ketmaydi. Amalda ularning taʼsiri kuchli, ular turli shakllarda koʻrinish beradi, “eshikdan haydasang, teshikdan kirib kelganini” anglamay qolamiz. Ongimiz esa bunday nomaqbul sezgi va istaklardan qutuldim, deb oʻylaydi: shunday narsa borligining oʻzi uning uchun dahshatlidir. Ular qaytib kelgach esa, shu darajada oʻzgarib, tanib boʻlmas darajada namoyon boʻladiki, ongimiz ularni mutlaqo tushunmaydi.
Nevroz holatini tushuntirmoqchi boʻlgan Freyd aynan shunday mulohaza yuritadi. Uning faraz qilishicha, “nazoratchi” tomonidan ong ostiga haydalgan kuchli istak-xohish nevroz kasalligining baʼzi koʻrinishlarida oʻz aksini topadi, lekin ular niqob ostida boʻlganliklari uchun biz kasallik bilan bogʻliq oʻz azob-uqubatlarimiznigina koʻra olamiz. Oʻz holiga tashlab qoʻyilgan istaklar esa qoniqmay qolaveradi. Shunday qilib, nevroz kasalligi ichki jarayonlarimiz bilan bogʻliq ekanligini, unda mohiyat borligini, uni tushunib yetish uchun esa maxsus yoʻl izlash kerakligini birinchi boʻlib Freyd aniqlab berdi.
Bunday xulosani misol bilan oydinlashtirish mumkin. Bir ayolning shikoyat qilishicha, har gal biror narsaga tegib ketganda qoʻlini yuvish ehtiyoji tugʻilavergan. Bu tabiiy bir belgi boʻlsa-da, uni juda qiynab yuborgan, nima ish qilmasin, shu istak unga xalaqit beravergan. Nima sababdan shunday boʻlayotganini u tushunmagan. U oʻz ahvolini, agar shunday qilmasam, yengib boʻlmas xavotirga oʻxshash bezovtalik taʼqibiga tushib qolaman, deb tushuntirishdan nariga oʻtmagan. Bunday ahvolga hech bir sababsiz tushib qolishining oʻzi uni yanada qiynab qoʻygan. Uning orzu-xayollari va erkin muloqotlarini tahlil qilib, ayol oʻzining kuchli darajadagi dushmanlik kayfiyati bilan kurashayotganligini aniqlash mumkin. Kasallikning boshlanishi eri unga xiyonat qilgan paytga toʻgʻri keldi. U eriga doimo itoat qilib kelgan, hech qachon uning istagiga qarshi chiqmagan, uni yomonlamagan, gap qaytarmagan. Hatto uni tashlab ketmoqchi ekanligini eshitganda ham bir ogʻiz taʼna qilmagan, ayblamagan. Kasallik aynan ana shu paytdan boshlangan. Keyingi tahlillardan maʼlum boʻlishicha, ayolning otasi shafqatsiz, zolim odam boʻlgan, ayol bolaligida unga gap qaytarish, undan xafa boʻlishdan qoʻrqqan. Tahlil yana shuni koʻrsatadiki, ayolning muloyimligi, itoatkorligi uning hissiyotdan begona ekanligini bildirmaydi. Aksincha, uning ichki olamida nafrat toʻplanavergan, xatti-harakatlarida esa buni bildirmagan: faqat oʻy-xayollaridagina otasi oʻlganligini, oʻldirishganini, majruh qilishganini tasavvur qilgan, xolos. Nafrat va oʻch olish istagi borgan sari kuchayavergan, lekin qoʻrquv va vijdon azobi bunday istaklarni bosib turgan. Erining qilmishi yashirin hissiyotlarini lovullatib yuborgan. Shundayam u istaklarini yuzaga chiqarmagan, nafratini sezdirmagan. Dushmanlik kayfiyatini anglab yetganda edi, hech boʻlmaganda, eridan oʻch olish istagi paydo boʻlgan, nevroz avj olmagan boʻlardi. Ammo u oʻzidagi dushmanlik kayfiyatini anglay olmagan.
Ayoldagi nevroz kasalligi dushmanlik kayfiyatiga qarshi javob tariqasida paydo boʻldi.
Biror narsaga tegib ketishni, gʻayriixtiyoriy ravishda, uni yoʻq qilishga qaratilgan harakat deb qabul qilgan va bunday “buzgʻunchilik”dan poklanish uchun qoʻlini darhol yuvgan. Sodir etgan “jinoyat”idan forigʻ boʻlish uchun miyasida oʻrnashib qolgan fikrdan qutula olmagan, buning sababini bilmagan. Ong ostiga kirgachgina ayolning maʼnosiz harakati ayon boʻldi. Anglashilmagan boʻlsa-da, shu usulda ayol oʻz nafrati bilan kurashgan, aybdorlik hissidan qutulmoqchi boʻlgan.
Ong ostida sodir boʻlayotgan jarayonlarni tushunishni oʻrganib olgan Freyd yangilik kashf etdi, bu kundalik turmushimizdagi ayrim xatti-harakatlarimizga, masalan, koʻp tadqiqotchilarning boshini qotirib qoʻygan hodisalar – xotiramizdagi baʼzi narsalarni toʻsatdan yoʻqotishimiz, yanglishish kabi holatlarni tushunishga oydinlik kiritdi. Eskidan tanish boʻlgan odamning ismini birdan unutib qoʻyish holati barchamizga maʼlum. Albatta, buning sabablari koʻp boʻlishi mumkin. Ammo Freydning aniqlashicha, koʻpincha ichimizdagi allaqanday narsa oʻsha ism haqida oʻylagisi kelmaydi, bunga koʻpincha oʻsha ismning qoʻrquv, nafrat yoki shunga oʻxshash hissiyotlar bilan bogʻliq ekanligi sabab boʻladi. Bunday malol keladigan istakdan qutulish hissi xotiramizga taʼsir qiladi-da, uni unutib qoʻyamiz. Bir gal Nitsshe aytganidek: “Xotiram shipshitganidek, men u ishni bajarganman, gʻururim esa unday boʻlishi mumkin emas, deyapti. Xotiram unga yon berdi”.
Bunday tasodifiy kelishmovchiliklarga doimo qoʻrquv yoki aybdorlik hissi sabab boʻladi, deb ham boʻlmaydi. Agar biror kishi kim bilandir uchrashib “salom” deyish oʻrniga bilmasdan “xayr” deb yuborsa, u holda oʻsha kishi haqiqiy hissini bildirib qoʻyadi: u tanishidan tezroq qutulmoqchi yoki u bilan koʻrishishni istamagan. Mavjud qoidalarga koʻra, u oʻz his-tuygʻusini ochiq ayta olmaydi, shunga qaramasdan, oʻzi bilmagan holda uni yoqtirmasligi oshkor boʻldi, dilidagi tiliga chiqdi. Ongli holatda u albatta salomlashgan boʻlardi, koʻrishganidan xursand ekanligini aytardi.
Freydning fikricha, tush koʻrish ongsiz istaklarimiz koʻrinishining yana bir tomonidir. Bedorlikda nazorat ostida boʻlgan istaklarimiz, ongsizlik ostida, xuddi nevroz va yanglishish kabi, tushlarimizda namoyon boʻladi. Bostirilgan his-tuygʻularimiz va fikrlarimizning uyqumizda koʻrinishini tush koʻrish deb ataymiz.
Tush haqidagi umumiy tushunchalardan bir qator konkret farazlar kelib chiqadi.
Tushimiz sababchilari ongsizlikdagi istaklarimizdir. Bedorlikda oʻzimiz ham tan olishga jurʼat eta olmaydigan istaklarimizga jon kiradi. Qonun-qoidalarga boʻysunmaydigan, bedorlikda ongimizdan chiqarib tashlangan nafrat, shuhratparastlik, rashk, hasad va ayniqsa, hirsiy mayl-istaklar tushimizda namoyon boʻlishga yoʻl topadi. Bunday ongsiz istaklar barchada ham mavjud, deb hisoblaydi Freyd. Jamiyatdagi qonun-qoidalarga boʻysunib, ularni bosib turamiz, ammo ulardan butunlay qutula olmaymiz. Tushimizda esa ongimiz nazorati pasayib ketadi. Shuning uchun ular tashqariga intiladi va tushimizda namoyon boʻladi.
Bu masalaga Freyd yanada chuqurroq kirib bordi. Tush koʻrish nazariyasini uyquning vazifasi bilan bogʻlaydi. Uyqu jismoniy ehtiyoj – vujudimiz iloji boricha uni qoʻriqlaydi. Tushdagi ongsiz istaklarimiz kuchli boʻlganda edi, ular bizni bezovta qilib, uygʻonib ketgan boʻlardik. Bunday istaklar, shubhasiz, jismoniy ehtiyojimiz boʻlgan uyquga xalal bergan boʻlardi. Uyqu oromini saqlash uchun biz nima qilgan boʻlardik? Biz istagimiz qondirildi, deb xayol qilamiz va koʻnglimiz joyiga tushadi, oʻzimizni aldangan deb hisoblamaymiz, aks holda bezovta boʻlardik.
Freyd tushning mohiyati ongsiz istagimiz amalga oshdi, deb qilgan xayolimizdadir, degan fikrga keladi: yaʼni tush koʻrishning vazifasi uyquni asrab qolishdir. Agar istagimiz ongsiz boʻlmasdan, tush mazmuni buzilmasdan “odatdagi” tushlardan farq qilsa buni osongina tushunish mumkin. Aytaylik, odam uyqudan oldin toʻyib shoʻr ovqat yegan. Tuni bilan suv ichgisi keladi. U tushida suv qidirishi va quduqni topgach, chanqogʻini istagancha qondirishi mumkin. Uygʻonib, chanqogʻini bosish oʻrniga uyqudagi xomxayol bilan qanoatlanadi, bu esa uyqudan uygʻonmasdan undan toʻla foydalanishga imkon beradi. Xayolan qoniqish hammamizga ham tanish: soat jiringlashidan uygʻonib ketamiz. Shu asnoda tushimizda cherkov qoʻngʻirogʻi jaranglashini eshitamiz, bugun dam olish kuni deb oʻylaymiz va erta turgimiz kelmaydi. Bu yerda ham, tushimiz uyqumizni qoʻriqlash vazifasini oʻtaydi. Istaklarimizning bunday oddiygina amalga oshishi mohiyatan ongsizlikni bildirmaydi, deb hisoblaydi Freyd. Bunday voqealar kattalarda kamroq, bolalarda koʻproq uchraydi va asosan tush mohiyati aql-idrok doirasidagi istakni emas, balki bedorlikda bosib turilgan istakni bildiradi, deb faraz qiladi.
Freydning ikkinchi farazi shundan iboratki, tushdagi amalga oshmagan ongsiz istagimizning ildizi bolaligimizga borib taqaladi. Bolaligimizda aniq boʻlgan, vaqt oʻtgan sari oʻz holiga tashlab qoʻyilgan istaklarimiz endi tushimizda oʻzini koʻrsatmoqda.
Freydning farazicha, bunday tasavvurlar asosida irratsionallikdan iborat boʻlgan bolalikning oʻzi yotadi.
Freydning fikricha, bola feʼlida koʻplab gʻayriijtimoiy istaklar mavjud. Ularni amalga oshirish uchun unda jismoniy kuch ham, bilim ham yetishmaydi, shuning uchun oʻziga zarar yetkaza olmaydi, undan himoyalanish zaruriyati ham yoʻq. Niyatlariga erishganini emas, balki ularning mohiyatini oladigan boʻlsak, bola gʻayriijtimoiy va gʻayriaxloqiy bir mavjudot. Birinchi navbatda bu narsa uning jinsiy mayllariga taalluqli. Kattalarda meʼyordan chetga chiqish deb atalmish mayl bolalardagi moʻtadil jinsiy rivojlanishning asosiy qismini tashkil qiladi. Chaqaloqning jinsiy kuch-quvvati ogʻiz atrofida boʻladi, keyin defekatsiya (boʻshanish) bilan bogʻliq holda jinsiy aʼzolari atrofida toʻplanadi. Yosh bolalarda sadizm2 va mazoxizmga3 moyillik koʻproq kuzatiladi. U teshikdan moʻralashga ishqiboz, oʻzini yaxshi koʻradi, yaʼni narsissistik shaxs xususiyatlari koʻrinadi. U oʻta rashkchi, raqiblarini ayamaydi. Jazodan qoʻrqish hissi uning istaklarini bosib turadi. Otasining buyruq va taʼqiqlari ostida unga boʻlgan nafrati asta-sekin unga taqlid qilishga oʻtadi, otasiga oʻxshagisi keladi. Vijdonning shakllanishi “Edip kompleksi”4 koʻrinishining natijasidir.
Freydning bola haqidagi tasavvuri muqaddas Avgustinning shu haqdagi tasavvurini eslatadi. Avgustin insondagi azaliy gunohga moyillikni bolaning odobsizligidan deb hisoblaydi. Uning mulohazasiga koʻra, buzuqlik azaldan odamning qonida bor, chunki boladagi illatlar hali u jamiyat bilan aloqa bogʻlamasdan oldin paydo boʻladi. Freyd ham Avgustin kabi boladagi samimiyat, koʻngilchanlik, odamlarni, ularning munosabatlarini bexato tushunish, ularning farqiga borish qobiliyati, atrof-olamni oʻrganishga boʻlgan intilish, qisqasi, ajablanishimizga sabab boʻlgan xislatlariga eʼtibor bermaydi. Agar bunday sifatlar katta odamda boʻlsa edi, ular bebaho boylik hisoblanib, egasini koʻklarga koʻtarardi. Freyd diqqat markazini birinchi navbatda boladagi yomon odatlarga qaratishida sabablar koʻp. Ulardan biri viktorian davrida5 goʻdaklarning “begunoh” ekanligi haqidagi gʻoya, bolada yomon istaklar paydo boʻlmaydi, degan tushuncha hukmron boʻlganligi edi. Freyd umumjamiyat tomonidan qabul qilingan bunday tasavvurga qarshi chiqqan. Koʻpchilik oilada bola qadrini yuqori qoʻygan davr uchun bunday qarashlar begunoh bolaga isnod keltirdi, deya Freydni aybladi. Bu kurashda Freyd oʻzini “oʻtdan olib choʻqqa” soldi, bolani faqat bir yoqlama – yomon tomondan tasvirladi. Bolaga faqat salbiy tomondan baho berishning yana bir sababi, Freydning odamlardagi axloqsizlik, gʻayriijtimoiy istaklarni bosib turish, yaxshi xislatlarni yuzaga chiqarish jamiyatning vazifasi, yovuzlikni ezgulikka aylantirish esa, Freyd aytganidek, “taʼsir javobini shakllantirish” va “sublimatsiya”6 yoʻli bilan erishishda, deb hisoblaganidadir. Masalan, sadizmga oʻxshash yomon niyatlarni bosib turish uning aksi boʻlgan mehribonlik sifatlarini yuzaga chiqaradi, yomon illatlar odamlarning fikrlarini, xatti-harakatlarini, hissiyotlarini egallab olmaydi. Sublimatsiya deganda, Freyd insondagi dastlabki yomon istak va niyatlar oʻrnini yuksak, jamiyat uchun foydali niyatlar egallashi va insonning shunga qarab intilishini tushunadi. Oʻzidagi birovga azob berish istagini yengib, keyinchalik mohir xirurgga aylangan odamni misol sifatida keltirish mumkin. Freyd insondagi mehribonlik, muruvvat, sevgi, yaratuvchanlik uning azaliy xususiyati emas, balki dastlabki yomon illatlarni yengib oʻtish va shu sifatlarga erishish natijasidir, deb hisoblaydi. Uning tasavvuricha, madaniyat ham xuddi shu yoʻl bilan erishilgan natijadir.
Russodan farqli oʻlaroq, Freyd insonni boshqarayotgan kuch uning azaliy illatlarida, deb biladi. Jamiyat rivojlangan sari, insonni bu illatdan qutulishga majbur qiladi. Madaniyat qanchalik yuqori darajada boʻlsa, illatlarni bostirish ham shunchalik yuksak darajada boʻladi. Lekin “taʼsir javobini shakllantirish” va “sublimatsiya” qobiliyati cheklangan boʻlganligi sababli koʻpincha maqsadni oxiriga yetkazib boʻlmaydi. Azaliy istaklarni ochiq-oydin qoniqtirib boʻlmasligi uning qayta paydo boʻlishiga sababchi boʻlib, oqibatda nevroz xastaligiga olib keladi. Freyd inson ziddiyatlardan xalos boʻla olmaydi, deb hisoblaydi. Madaniyat rivoji qanchalik yuqori boʻlsa, illatlarga bosim ham kuchayaveradi, nevroz kasalligi ham koʻpayaveradi.
U holda bola to jamiyat nazoratiga duch kelmaguncha axloqsiz boʻlib qolaverishi mumkin, bosib turilgan illatlar esa yoʻqolib ketmaydi, aksincha, nazoratdan chiqib ketishi mumkin.
Freydni bolaning oʻzboshimcha ekanligini taʼkidlashga majbur qilgan sabablardan yana biri bor. Hayron qolarli tomoni shundaki, oʻz tushlarini tahlil qilarkan, hatto ruhiy jihatdan risoladagidek voyaga yetgan odamlarda ham nafrat, rashk, shuhratparastlik kabi illatlarga toʻla hissiyotlar boʻlarkan. XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida kasal va sogʻlom odam oʻrtasida aniq chegara mavjud, deb hisoblashgan. Tuppa-tuzuk odamning tushiga “telba” istaklar kirishiga ishonish qiyin. U odam haqidagi ijobiy, sogʻlom fikrlarimizni chetga surib tushini tahlil qilamizmi? Qiyin boʻlsa ham Freyd buning yechimini topdi. U odamning bolalik davrlarida bu “istak”lari ong ostiga choʻkib qolgan va endi ular tushlarida koʻrinish bermoqda, tushida ham anglashni istamagan boʻlsa-da, ular buzilgan va niqoblangan holda boʻlsa ham, namoyon boʻlgan, deb hisoblaydi. Freyd tush taʼbiri haqida yozgan kitobida koʻrgan tushlaridan birini misol qilib keltiradi.
“Tushim ikki xil fikr va ikki siymodan iborat. Uning birinchi qismini keltiraman. Chunki ikkinchisining bu muhokama mavzusiga aloqasi yoʻq.
- Hamkasbim R. – amakim boʻladi. Unga mehrim baland.
- U juda oʻzgarib ketdi. Yuzi choʻzinchoq boʻlib qoldi, koʻzimga uning katta, sariq soqoli koʻrinadi.
Uygʻongach, tushimni eslab, kulib yubordim va qanday bemaʼnilik, deb oʻyladim. Kun boʻyi undan qutula olmadim, yodimga tushaverdi. Kechqurun oʻzimga oʻzim tanbeh berdim: agar davolanuvchilaringdan kimdir oʻz tushi haqida “bemaʼnilik” deb aytganda jahling chiqqan boʻlardi yoki bu tushning ortida oʻzi ham tan olgisi kelmayotgan noxush fikr yotibdi, deb oʻylagan boʻlarding. Sen ham xuddi unga oʻxshab tushni bemaʼni deyapsan, demak, tahlil qilishni istamayapsan. Oʻz ishonchingga oʻzing qarshi chiqayapsan.
Tushni taʼbirlashga kirishdim. “R. – amakim boʻladi” – bu nimani anglatadi? Mening bor-yoʻgʻi birgina amakim – Yusuf (Iosif) amakim bor. U bilan qaygʻuli, favqulodda voqea sodir boʻlgan. Bir kun (bunga oʻttiz yildan oshdi) u nafs koʻyiga kirib, katta pul ishlab olmoq maqsadida qonunga xilof ish qilgan. Gʻam-alamdan bir necha kun ichida sochlari oqarib ketgan. Keyinchalik otam Yusuf amaking yomon odam emas, shunchaki ahmoq, deb tez-tez taʼkidlab turardi. Agar hamkasbim R. Yusuf amakim boʻlsa, balki uni ahmoq demoqchi boʻlgandirman. Bu ehtimoldan uzoq, ham juda tushunarsiz. Shunda yodimga tushimda koʻrgan uzunchoq yuzli, sariq soqolli odam tushdi. Amakim ham choʻzinchoq yuzli, oqish malla soqolli edi. Hamkasbim R. esa qorachadan kelgan boʻlib, unga oʻxshash odamlarning sochi oqara boshlasa, tusi oʻzgarib “mosh-guruch”ga aylanib qoladi, keyinchalik oqarib ketadi. Hamkasbim R. shu darajaga yetib qolgandi, qolaversa, oʻzimning ham soqolim shunga oʻxshab qolganini yaqinda bilib, xafa boʻlib ketgandim. Tushimda koʻrgan odamning yuzi amakimni ham, hamkasbimni ham eslatardi. Shubhaga oʻrin yoʻq, deb oʻyladim, hamkasbim ham amakimga oʻxshash ahmoq. Bunday oʻxshatishdan oʻzim ham norozi edim, lekin nima maqsadda shunday xayolga borganimni tushunmasdim. Bu oʻxshatish shunchaki yuzaki, chunki amakim jinoyatchi, hamkasbim R. ning esa umuman sudga ishi tushmagan. U bir marta velosipedida bir bolani urib yuborganligi uchun javobgar boʻlgan, xolos. Nahotki, shu qilmishi taqqoslashga sabab boʻlsa? U holda koʻrgan tushim haqiqatan ham bemaʼni boʻladi. Toʻsatdan xuddi shu mavzuda boshqa bir hamkasbim N. bilan suhbatlashganim xayolimga keldi. Men uni koʻchada uchratgandim. U ham professorlikka nomzod boʻlib, menga qilingan xuddi shunday taklif uchun meni tabriklagan edi. Uning tabrigini rad qildim. “Siz bunday hazil qilmasligingiz kerak edi. Axir, bunday taklifning nozikligi sizga maʼlum-ku”, – dedim. Javob unchalik jiddiy boʻlmadi: “Bilmaysizmi axir, bir xonim bir vaqtlar menga qarshi sudda ish qoʻzgʻatgan. Eng tuban tovlamachilik edi bu. Keyinchalik u ayolni insofsizlik bilan qoʻygan aybi uchun sud javobgarligidan oʻzim saqlab qolganman. Balki, vazirlikdagilar bundan xabar topishgandir. Siz bunday ishlarga hech qachon aralashib qolmagansiz”. Mana, qarshimda oʻsha “jinoyatchi”, ayni paytda tushimning yechimi ham oʻzi. Amakim Yusuf professorlikka tayinlanmagan ikki hamkasbim sifatida namoyon boʻldi – biri “ahmoq”, boshqasi “jinoyatchi”. Bu birlashish maqsadini endi tushundim. Hamkasblarim R. va N. ning tayinlashini kechiktirish ularning diniy eʼtiqodidan kelib chiqqan boʻlsa, u holda mening ham tasdiqdan oʻtishim shubha ostida. Agar menga aloqasi boʻlmagan sabab bilan ular tasdiqdan oʻtmagan boʻlsa, men bundan umid qilishim mumkin. Koʻrgan tushim ulardan biri boʻlmish R. ni “ahmoq”qa aylantiradi, men unisi ham, bunisi ham emasman. Oʻrtamizdagi manfaatlar umumiyligiga putur yetdi, meni tayinlashadi, deb xursand boʻlishim mumkin. Hamkasbim R. ga yuqori martabali tanishi nima deb javob berganligi meni qiziqtirmaydi. Tushimning taʼbirini shu bilan yakunlayman. Hali yetarli darajada aniq emas, oʻz manfaatimni koʻzlab ikki hurmatli hamkasbimga nisbatan yengiltaklik bilan qarashim haliyam meni bezovta qilayapti.
Harakatlarim nimani anglatishini tushungach, oʻzimdan boʻlgan noroziligim biroz boʻlsa-da, pasaydi. Haqiqatan ham hamkasbim R. ni ahmoq deb hisoblaganimni qatʼiyan rad qilaman, hamkasbim N. ga qoʻyilgan nohaq aybga mutlaqo ishonmayman. Shunga qaramasdan, yana qaytaraman, tushimning taʼbiri yakunlanmagan, uni davom ettirish kerak, deb hisoblayman.
Tush koʻrishda yana bir unsur mavjudki, shu paytgacha taʼbirchilar unga eʼtibor berishmagan. Tushimda amakimga nisbatan yoqimli hissiyot tuyganmishman. Bu hissiyot kimga atalgan ekan? Yusuf amakimga nisbatan bunday hissiyot hech qachon boʻlmagandi. Hamkasbim R. ni qadrlayman, lekin bunday hissiyotni unga izhor qilganimda, u hayron boʻladi. Oʻzimga ham bunday hissiyot soxta boʻlib tuyulardi. Masalaning mohiyatini tushungandek boʻldim. Tushimdagi nozik hissiyotlar uning mazmuniga aloqador emas, balki undan tashqaridagi fikrlarimga taalluqli boʻlib, tushning haqiqiy mohiyati mendan yashirin. Tush talqiniga istamaygina kirishganim yodimga tushdi. Uni qanchalik paysalga solmay, tushim bemaʼni; psixoanalitik mashgʻulotlarimdan maʼlumki, talqin qilishni istamaslikning ahamiyati muhim. Koʻpchilik holatlarda uning masala mohiyatiga aloqasi yoʻq, u hissiyotlarimiz ifodasi, xolos. Qizcham olma berishganda yegisi kelmasa, bu achchiq, deb bahona qiladi, vaholanki, olmani tatib ham koʻrmagan. Davolanuvchi ayollar oʻzlarini xuddi qizchamdek tutsa, bilamanki, yoqimsiz tasavvurdan qutulish uchun bahona qilishgan. Koʻrgan tushim haqida ham shunday deyish mumkin. Tushimni taʼbirlashni istamaganligim uning menga yoqimsiz ekanligidadir. Tushim taʼbirini bilgach, hamkasbim R. ni “ahmoq” deyish men uchun yoqimsiz ekanligini tushundim. Hamkasbim R. ga boʻlgan yoqimli hissiyotni tush mazmuniga singdira olmaganimda emas, balki talqin qilishni istamaganimda. Tushimga yashirilgan fikrim mazmunan R. ga nisbatan tuhmat, goʻyo oʻzim bilmagan holda tushda namoyon boʻlgan qarama-qarshilikdir” (Freydning “Tush talqini” kitobidan).
“Shu yerda tush talqinini davom ettiraman, axir undan amakim haqida qimmatli xulosa chiqarib oldik-ku. Taʼbir shuni koʻrsatadiki, uning asosida, shubhasiz, professorlikka tayinlanish istagi yotibdi, tushimdagi R. ga boʻlgan yoqimli istagim esa har ikki hamkasbimga koʻrsatilgan haqoratga qarshi noroziligini bildiradi. Oʻz tutumini tahlil qilayotganim sababli uni toʻxtatmayman, chunki tahlildan qoniqmadim. Tush mazmunini tashkil qiluvchi hamkasblarim haqidagi mulohazalarim butunlay boshqacha. Professorlik unvoniga sazovor boʻlish istagim ularnikiga qarama-qarshi boʻlsa ham, buning ahamiyati katta emas, garchi oʻngimdagi va tushimdagi mulohazalar turlicha boʻlsa-da. Agar bu unvonga erishish istagim kuchli boʻlganda, bu shuhratparastligimdan dalolat berardi, lekin men bundan uzoqman. Doʻstlarim, tanishlarim bu haqda nima deb oʻylashlari menga nomaʼlum. Balki men shuhratparastdirman, lekin professor boʻlish haqida gap ketganda unchalik emasdir.
Tushimda menga yopishtirilgan shuhratparastlik qayoqdan keldi? Eslashimcha (bolaligimda menga buni koʻp gapirishgan), tugʻilganimda bir qishloqi kampir onamga bolang buyuk odam boʻlib yetishadi, deb bashorat qilgan ekan. Bu yerda hayron qolarlik hech narsa yoʻq. Bunday bashorat koʻp onalarga maʼlum. Nahotki, shuhratparastligim shundan boʻlsa? Bolaligim xotirasidan shunga oʻxshash yana bir taassurotni esladim. Ota-onam koʻpincha Praterdagi restoranga olib borishardi (bu vaqtda yoshim oʻn bir yoki oʻn ikkida edi). Bir kun kechqurun oʻsha yerda davrada yurib arzimagan pul evaziga yaxshigina sheʼrlar toʻqigan kishiga koʻzim tushdi. Ota-onam uni yonimizga taklif qilish uchun meni yuborishdi. U kishi yonimizga kelgach, menga madhiya aytib sheʼr toʻqidi va kelajakda ministr boʻlasan, deb bashorat qildi. Men buni yaqqol eslab qoldim. Shu voqea arafasida otam yangi tayinlangan ministrlar portretlarini olib kelgandi. Ular orasida yahudiylar ham boʻlib, omad kulib boqadi, deb ishongan bolalar ministr boʻlishni orzu qilishardi. Bundan taʼsirlanib, men hatto yuridik fakultetga kirmoqchi ham boʻlgandim, ammo keyin voz kechgandim. Ministrlik mansabi meditsina xodimi uchun yetib boʻlmas amal, yana tushimga qaytamiz. Endi tushunib yetdim: tush meni qaygʻuli voqealardan bolalikdagi orzumga erishtirdi. Ministr mansabini egallab, hurmatli hamkasblarim yahudiy boʻlgani uchun ulardan birini “ahmoq”, ikkinchisini “jinoyatchi” deb haqorat qildim. Boplab oʻchimni oldim! Meni professor lavozimiga tayinlamaganlari uchun uning oʻrnini tushimda egallab oldim”.
Irratsional shuhratparastlikdan uzoq boʻlgan Freyd uchun bunday tush talqini ajoyib bir oʻrnak boʻldi. Lekin oʻngida buni qatʼiy inkor qildi. Aql-idrok bilan mulohaza qildi: “Agar unvonga intilishim kuchli boʻlganda shuhratparastlik kasallik sifatida namoyon boʻlardi”. Shuhratparastlikdan esa u “ancha uzoq” edi. Atrofdagilar uni shuhratparastga chiqarganlarida ham, bu narsa professorlik unvoni bilan bogʻliq emas, degan boʻlardi. Shunday qilib, u shuhratparastlik oʻzining bolaligidagi istagidan kelib chiqqanligini tan oldi. Bunday istaklar bola feʼlining shakllanish davriga xos, ammo yoshi ulgʻaygan odam undan butunlay qutula olishi qiyin. Freyd kabi aqli raso shaxslar buning farqiga boradi, bolalikdagi orzu-havaslar bilan kattalar hayotidagi chegara ham ana shunda. Hozirgi zamonda bunday chegarani qatʼiy oʻrnatib boʻlmaydi, bunda Freydning taʼsiri ham bor. Aqli raso odamlarning tan olishlaricha, koʻpchilik amalga oshmaydigan orzu-istaklarga qarab intiladi. Bu uning istagi, lekin buning ildizi erta bolalikka borib taqaladi.
Shu paytgacha biz Freydning tush nazariyasini bir tomonlama muhokama qilib keldik. Uning tushunchasi boʻyicha tush amalga oshmagan, siqib chiqarilgan istaklarning, ayniqsa, hissiy mayllarning xayolan amalga oshishidir. Bunday istaklar erta bolalikda paydo boʻlib, inson ulgʻaygani va shu barobarida ichki nazorat kuchaygani sari boshqa bir istakka aylanadi, lekin batamom yoʻq boʻlib ketmaydi. Ongimiz nazorati boʻshashgach, ular tushda boʻlsa ham amalga oshadi. Tushda namoyon boʻlgan, siqib chiqarilgan istaklar real voqealikda amalga oshganda edi, tushlarimiz bu darajada mavhum boʻlmas edi, oʻzimizni noqulay sezmas edik.
Baʼzan tushimizda qotillik yoki boshqa bir jinoyatni sodir etamiz, ammo bu bizga quvonch keltirmaydi. Freydning tushuntirishiga koʻra, uyquda ichki axloqiy senzuramiz ham mudrab qoladi, shu sababli fikrimiz va fantaziyamiz ongimizga kirib oladi. Ichki senzura hushyor boʻlganda edi, bunga yoʻl qoʻymagan boʻlardi, uning hushyorligi esa taʼqiqlangan fikrlarimizga ochiq-oydin yoʻl bermaydi. Agar tushning vazifasi uyqudagi oromimizni qoʻriqlash boʻlsa, ongimizdan siqib chiqarilgan va tushimizga kirgan istaklar niqob ostida kirib kelgan boʻlardi. Tushlar ham nevroz kasalligi kabi, bosib turgan istagimiz bilan “oʻzligimizni” bosuvchi kuchlar qorishuvidan iborat.
Baʼzan qorishuvlardan iborat niqob mexanizmi yetarli ishlamaydi va tushimiz ochiq holda qolgach, biz uygʻonib ketamiz. Binobarin, Freyd fikricha, tushning asosiy belgisi uning niqobida va ongsiz istaklarning buzuq holda koʻrinishida. Ana shunda biz uyqu oromidan mahrum boʻlmaymiz. Bunday tasavvur Freydning ramzlar ahamiyatini tushunishiga jiddiy taʼsir qildi. Uning fikricha, ramzlarning asosiy vazifasini tushunishga aynan shu tushuncha yordam berdi. Ramzlarning vazifasi yashirin istak-xohishlarni niqoblash va buzib koʻrsatishdan iborat. Ramzlar tili qandaydir “sirli kod”, tush taʼbiri esa uni yechish usulidir.
Freyd tushlar mazmuni aqldan tashqaridagi narsa, u bolalikdagi holatimiz bilan bogʻliq boʻlib, ayni paytda niqob vazifasini ham oʻtaydi, degan xulosaga kelib, uning tilini ramzlar tiliga koʻchirdi. Bu til har qanday hissiyotni emas, balki oddiy tugʻma hissiyotlarnigina ifoda qilishi mumkin.
Tush talqinida Freyd koʻpincha universal ramzlardan koʻra koʻproq tasodifiy ramzlarni qoʻllaydi. Undagi yarim-chala mantiqli ketma-ketlikni alohida qismlarga boʻlib talqin qilish uchun tushni bir necha qismga boʻlish kerak, deb hisoblaydi. Tush koʻruvchining tushning har bir qismi haqidagi fikrini bilish, har bir fikr orqasidagi “gʻarazli niyatlarni” aniqlash zarur. Agar ularni birlashtirsa, yangi fikr kelib chiqishi, uning ichki mantiqan bogʻliqligiga suyanib tushning mohiyatini bilish mumkin.
Tushlarning siqib chiqarilgan istaklarni bildiruvchi haqiqiy mazmunini Freyd “yashirin mohiyat” deb hisoblaydi. Tushning niqoblangan variantini “haqiqiy mohiyat” deb atagan boʻlsa, uni buzib koʻrsatish va niqoblashni “tushning qilmishi” deb taʼriflagan. Yashirin mohiyatini ochib tashlash mexanizmi deganda uni boʻrttirish, siqishtirish, siljitish, qayta ishlash tushuniladi. Boʻrttirish deganda Freyd uni qisqartirishni, yaʼni turli elementlarning mazmuni bittasida aks etishini nazarda tutdi. Masalan, tushida koʻringan, qoʻrquvni anglatuvchi erkakning sochi otasiga, yuz tuzilishi maktab oʻqituvchisiga, kiyimlari boshligʻinikiga oʻxshab ketishi mumkin. Chunki oʻz vaqtida ulardan qoʻrqqan yoki bir mahallar yomon ahvolga, baxtsizlikka tushgan holatiga yoʻliqsa, tushida shuni eslatuvchi joylarga borib qolishi mumkin. Bunday unsurlar yigʻindisi bitta obrazda ifodalanishi mumkin, ulardagi hissiyotlar mazmunan bir-biriga oʻxshash. Ramzlar xususiyatini nazarga olganda boʻrttirish jarayonini tushunish oson. Tashqi olamdagi reallikda ikki odam yoki ikki predmet haqida gap ketganda ularni alohida tushunish muhim, kichik voqealikda esa bu unchalik muhim emas. Muhimi, ularning oʻzaro bogʻliqligidir, chunki ular bir xil hissiyot qoʻzgʻatadi.
Siljitish deganda Freyd shunday holatni nazarda tutadiki, koʻpincha juda muhim, yashirin maʼnoli anglatuvchi unsur, oʻziga oʻxshash unsur orqali emas, balki undan uzoq boʻlgan, ochiq maʼnoni anglatuvchi boshqa, ahamiyatsiz bir unsur orqali tushda namoyon boʻladi. Natijada psixik ahamiyati qimmatli boʻlgan unsur u qadar muhim boʻlmagan narsa bilan niqoblanadi.
Qayta ishlash deganda esa Freyd niqoblash jarayonining yakunlanishini nazarda tutgan. Mohiyatning boʻsh joylarini toʻldirish, nomuvofiqlikni toʻgʻrilash natijasida yaxlit bir koʻrinishga ega boʻladi, uning ortida esa hayajonga soluvchi jiddiy voqea va fojia yashiringan boʻlishi mumkin.
Freyd tush vazifasini buzib yuboruvchi va uni tushunishni qiyinlashtiruvchi yana ikki omil haqida aytib oʻtadi. Bir tomondan, tushdagi ayrim unsurlar oʻziga zid maʼnoni anglatuvchi koʻrinishda aks etadi. Tushda kiyingan holda boʻlsang, yalangʻoch holatni, boy boʻlsang, kambagʻallikni, mehr-muhabbat esa dushmanlik, nafratni bildiradi. Boshqa tomondan, tushdagi oshkora maʼno ayrim unsurlar orasidagi mantiqiy aloqani bildiradi. Tushda “ammo”, “chunki”, “nega deganda”, “agar” degan tushunchalar yoʻq, lekin mantiqiy bogʻlanishlar obrazlarning oʻzaro munosabatida bilinadi. Masalan, odam tushida kimningdir turayotganini, qoʻllarini koʻtarayotganini va joʻjaga aylanib qolganini koʻradi. Oddiy tilda joʻja nimjonlik va qoʻrqoqlik alomati. Tushida koʻringan kishi oʻzini botir va kuchli qilib koʻrsatmoqchi, lekin amalda u joʻjaga oʻxshash kuchsiz va qoʻrqoq. Tushning oshkora maʼnosida bunday mantiqiy bogʻlanish ikki obraz orqali koʻringan.
Freydning tush haqidagi nazariyasini yakunlar ekanmiz, muhim bir qoʻshimcha qilish lozim. Freyd taʼkidlaganidek, tush xususiyatlarining asosida bolalik kechinmalari yotadi, yaʼni hozirgi kunni oʻtmish bilan bogʻlaydigan va bizda goʻyo shu kunlarda boʻlayotgandek taassurot qoldiradi. Lekin, bu judayam toʻgʻri emas. Freyd fikricha, odatda tush koʻrishga uyquga yotishdan avvalgi yangi taassurotlar turtki beradi. Lekin tush roʻy berishi faqat bolalik tasavvurlariga va istaklariga borib taqaladi. Uning asosida bolalik kechinmalari yotsa-da, yangi taassurotlar turtki boʻladi. Buni oddiy misol bilan tushuntirish mumkin. Oʻz amrini oʻtkazuvchi rahbar qoʻlida ishlagan odam uning oldida doim sababsiz qoʻrqib turadi, chunki bolaligida otasidan qoʻrqqan. Boshligʻi unga tanbeh bergan kuni kechasi tushida bosinqirab, otasiga va ayni paytda boshligʻiga oʻxshash odam uni oʻldirmoqchi boʻladi. Agar bolaligida otasidan shu darajada qoʻrqmaganida boshligʻining tanbehi unchalik qoʻrquvga solmagan boʻlardi. Boshliq unga dagʻdagʻa qilib tanbeh bermaganida, yashirin qoʻrquv tushida koʻrinish bermas edi.
Rus tilidan Abdunabi ABDUQODIR tarjimasi
“Sharq yulduzi” jurnali, 2015–2
[1] Tarjimon Abdunabi Abduqodirov tahririyatimiz taklifiga koʻra Erix Frommning “Inson qalbi” nomli kitobidan talay tadqiqot-maqolalarni oʻzbekchaga oʻgirdi. Biz shulardan adabiyot tabiati bilan uzviy bogʻliq boʻlgan – tush haqidagi boblarini siz aziz jurnalxonlarga ilindik.
[2] Talmud – yahudiylarning diniy-axloqiy kitobi.
[3] Emerson (1803-1882) – amerikalik faylasuf-yozuvchi.
[4] Zigmund Freyd (1856-1939) – Avstriya vrach-psixiatri, psixolog, psixoanaliz asoschisi.
[5] Urugʻ ichidagi unib chiqadigan niholcha.
[6] Libido – insonning psixik rivojlanishi uning jinsiy his-tuygʻulari rivojlanish jarayoniga bogʻliq, degan tushuncha.
https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/inson-qalbi/