Ikki Iloqiy. Sharafuddin va Muhammad Iloqiylar

Post Views:
119

Olimlar tarjimai holi haqida yozilgan manbalarda ikkita Iloqiy nomi zikr etilgan. Bularning biri Sharafuddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Yusuf al-Iloqiy (vafoti 1068 yil), ikkinchisi Muhammad ibn Ali (ba’zan Adib) al-Iloqiydir (vafoti 1141). Lekin bu olimlar haqida yozganlar ularning ikkovini ham Ibn Sinoning shogirdi deb tilga olishadi. Sharafuddin Iloqiy vafot etgan yilga ko‘ra uning Ibn Sinoga shogird bo‘lganligi to‘g‘ri keladi. Bu, shogird o‘z ustozidan o‘ttiz yil keyin vafot etgan deyish mumkin. Ammo Ali al-Iloqiy vafot etgan yil uning Ibn Sinoga shogird bo‘lganligiga shubha tug‘diradi.

Oradagi yillar tafovuti yuz yildan ortiq. Bu hol esa xuddi Ibn Sino bilan Forobiy o‘rtasidagi ustod-shogirdlikka o‘xshaydi.

Zaxiruddin Bayhaqiy ko‘rsatishicha, Ibn Sino Forobiyga kitoblari orqali shogird bo‘lgan. Chunki ular bir-birlarini ko‘risha olmagan, o‘quvchi-o‘qituvchi bo‘lishmagan. Bayhaqiy bo‘lsa uni kitoblari orqali shogird ham demagan. Uni Ibn Sino shogirdi deyilganiga qarata Sharqshunos olim Sayd Nafisiy shularni yozadi:

«Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Yusuf Iloqiy mashhur tabib bo‘lib, Ibn Sinoning shogirdlaridan edi. U o‘z ustodining «Qonun» kitobini qisqartirgan, Shuningdek, tabobatda «Kitob al-asbob val-alomot» degan asar ham yozgan edi.

Abu-l-Xasan Bayhaqiy «Tatimat sivon al-hikma» kitobida aytishicha, uning yozgan asarlari ko‘p, chunonchi: «Kitob al-lavohik», «Kitob do‘stnoma», «Kitob sultonnoma»,«Kitob fi i’dod al-vafq», «Kitob al-hayvon» kabi asarlar yozgan. O‘zi ajoyib kishi bo‘lib, odamlarni durustgina davolagan. Boharzda turib qolgan, so‘ng Balxda hukmdor Alauddin Qumoch bilan bog‘lanib qolgan, Qatvonning Gurxon degan joyida bo‘lgan jangda halok bo‘lgan. U Umar Xayyom va boshqalar bilan qarama-qarshi fikrda edi. Qatvonning Gurxon degan joyda bo‘lgan jang qoraxitoyliklar bilan Sanjar o‘rtasida bo‘lgan va u 536 hijriy (ml. 1141) yili bo‘lgan edi. Ajablanarli tomoni shuki, bu kishi Ibn Sinoga shogird bo‘lsin-da, ustodi vafotidan 108 yil keyin ham tirik bo‘lsa?!». Ba’zan bu ikkala Iloqiy bir Iloqiy emasmikin, degan fikr tug‘iladi. Bu Iloqiylarga nisbat berilgan kitoblarga qaraganda, ular ikki kishi ekanligi ayon bo‘lib qoladi. Ular yozgan asarlarning mavzulari ham turlicha. Ularning biri tabib, bu Ibn Sino bilan bir davrda yashagan. Boshqasi tabiatshunos Iloqiy bo‘lib, u ijtimoiy fanlarga ham aloqador olim. Shuning uchun ularni alohida-alohida zikr etib o‘tamiz.

SHARAFUDDIN ILOQIY
(vafoti 1068)

Bu olimning nomi Sharafuddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Yusuf al-Iloqiydir. Manbalar ko‘rsatishicha, Iloqiy o‘z davrining mashhur tabibi bo‘lib, Ibn Sino shogirdlaridan bo‘lgan. Nisbasiga qaraganda u Toshkentga yaqin bo‘lgan Iloq (hozirgi Ovluq)da tug‘ilgan. Iloqiy hayoti haqida ma’lumot juda oz, faqat 1068 yili vafot etganligi qayd etiladi.

Sharafuddin Iloqiyning tibbiyotga oid bir necha asarlari borligi ma’lum. Ular quyidagilar:

1. «Kitob al-asbob val-alomot» («Kasalliklarning sabablari va alomatlari haqida kitob»). Iloqiyga qadar bu temada ko‘p olimlar asar yozganlar. Bibliograf Xoji Xalifaning Sharq olimlari asarlariga bag‘ishlangan «Kashf az-zunun an-asomi al-kutub va al-funun» («Kitob va fan ismlaridan shubhaning ko‘tarilishi) asarida yozishicha, «Kasalliklarning sabablari va alomatlari haqida kitob»ni dastlab Buqrot — Gippokrat yozgan, keyin xalifalik davrida boshqa tabiblar ham yozgan. Bulardan biri sifatida Xoji Xalifa al-Muqtadiy Biamrilloh al-Abbosiy (hukmronlik yillari 1075-1094)ning tabibi Shayx Abu-l-Xasan ibn Hibbatullohning bu nomda asar yozganligi keltiriladi. Keyin Iloqiy, undan keyin Najibuddin Muhammad ibn Ali ibn Umar ayo-Samarqandiy (XIII asr) yozgan. Iloqiy yozgan bu kitobning bir nusxasi Bayrut — Livanda va bir nusxasi Iskandariya (Misr)da saqlanadi.

2. «Kulliyot at-tibb»—Iloqiyning tibbiyotga oid kulliyoti Muhammad Omuliy tarafidan sharhlangan.

3. «Fusul al-Iloqiya» (Iloqiyning «Fasllar» kitobi).
«Kulliyot at-tibb» va «Fusul al-Iloqiya» kitoblari Parij va Sank-Petrburg kutubxonalarida saqlanadi.

4. «Muxtasar al-Iloqiy» («Iloqiy qisqartmasi») yoki «Muxtasar ul-qonun» («Qonun qisqartmasi»).
Bu asarning bir nusxasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
Rossiya Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining Peterburg filialida «Muxtasar kulliyot al-qonun» degan asar bor. Balki bu biz to‘rtinchi raqamda keltirgan asar bo‘lishi ham mumkin. Nomi bunga yaqin qo‘lyozma oxirida shunday yozilgan:
“Iloqiy kitobi” tugadi. U «Muxtasar kulliyot» bo‘lib uni Hakim al-Iloqiy Ibn Sinoning «Tib qonunlari» kitobidan saylab olgan. Bu juda sharofatli kitob bo‘lib, o‘z ichiga tibbiyotning amaliy va nazariy tomonlarini qamrab olgan. Bunda berilishicha uni ko‘chiruvchi Shamsuddin Bahouddin Muhammad bo‘lib, hijriy 1103 yili muharram oyining 28 (ml. 1691 yil 22 oktyabr) kuni ko‘chirib tugatgan.
Undan tashqari, manbalarda Iloqiy nomi bilan bog‘liq bo‘lgan yana «Tibb al-Iloqiy» degan asar ham keltiriladi. Bu balki uning «Kulliyot at-tibb» asarining boshqacha nomi ham bo‘lishi mumkin,

5. «Muolijot Iloqiy» («Iloqiy davolari»). Hind muallifi Muhammad A’zam o‘zining tabobatga oid «Iksiri A’zam» kitobini yozishda Ibn Sino bilan bir qatorda Iloqiy asarlaridan ham keng foydalanganini aytadi.

«Kashf az-zunun» asarining avtori bibliograf Kotib Chalabiy yozishicha, Iloqiyning «Fusul al-Iloqiy» asariga bir necha kishi sharh yozgan. Shulardan biri Abdussano Muxaffar ibn Amir al-Xaj ibn Muayyid al-Tabriziydir.

«Fozil kishi Sharafuddin Iloqiyning «Fusul al-Iloqiya» asarini sharh qilishga ixtiyor qildim, deydi Tabriziy, chunki bu qisqa asar tolibi ilmlar o‘rtasida mashhur bo‘lib, «Qonun»dagi fikrlarni, so‘zni ko‘p cho‘zmasdan, foydalanish mumkin bo‘ladigan tarzda, o‘rtacha tushunarli iboralar bilan keltiradi. Men bu sharhimni «Basit al-voki fi sharhi muxtasar al-Iloqiy («Iloqiy qisqartmasiga yengilgina sharh») deb atadim».

Ma’lumki, Sharqda kitob nomlari chiroyli iboralar, qofiyadosh so‘zlar bilan bezatilgan. Bu yerda «voqi – voqe bo‘lish, yuz berish, chinakamiga ma’nosidagi so‘z «Iloqiy» so‘ziga qofiya uchun keltirilgan.

Demak, Iloqiy ijodi o‘z davridan qat’i nazar, keyingi davrlarda ham katta ahamiyat kasb etganligi ma’lum bo‘ladi.

MUHAMMAD ILOQIY
(vafoti 1141)

Muhammad Iloqiyning to‘la ismi Muhammad ibn al-Ali al-Iloqiydir. Nemis olimi, bibliograf Karl Brokkelman o‘zining «Arab adabiyoti tarixi» deb nomlangan bibliografik asarida bu olim ismini Muhammad ibn Ali al-Iloqiy deb keltiradi. Asli Toshkent yonidagi Iloqdan bo‘lib, durustgina faylasuf edi. Al-Bayhaqiy gapiga ko‘ra, Iloqiy Boharzda turib qolgan, keyin Balxda Alouddin ibn Qumoch dargohida yashagan. Arab ensiklopediyasi «al-A’lom»ning muallifi Xayruddin az-Zirkli ko‘rsatishicha, u Samarqand qishloqlaridan Qatvon jangida, 536/1141 yilda halok bo‘lgan. Muhammad Iloqiy bir necha asarlar ham yozgan. Zaxiruddin Bayhaqiy yozishicha, Iloqiyning «al-Lavohik» («Qo‘shimchalar»), «Do‘stnoma», «Sultonnoma», «Kitob i’dod al-vafq» («Muvofiq tayyorgarlik haqida kitob»), «Kitob al-xayvon» kabi asarlari bo‘lgan.

Arab olimi Xayruddin az-Zirkli ham o‘z ensiklopediyasida yuqoridagi asarlari bo‘lganini qayd etib o‘tadi. Manbalarda bu kishining taniqli tabib sifatida ko‘plarni davolagani haqida so‘zlanadi. Lekin bu kishining birorta tibbiy asarini ko‘rishga muyassar bo‘lolmadik. Bayhaqiy yozishicha, Muhammad Iloqiy ko‘pincha faylasuf va matematika olimi Abdurazzoq at-Turkiy bilan tortishib turgan. At-Turkiy handasa va mantiqqa mohir bo‘lgan. Muhammad Iloqiy haqida manbalarda ba’zan uni mohir tabib deyilganidan shu narsa ayon bo‘ladi: Ibn Sino davrida yashagan, uning shogirdlaridan biri deb yuritiladigan Sharafuddin Iloqiy bilan chalkashtirishgan. Muhammad Iloqiy asarlaridan u tabib bo‘lganga o‘xshamaydi. Ushbu gaplarni Muhammad Iloqiyga nisbatan berishadi:

Kichik narsa bo‘lsa ham, unga e’tibor bilan qarash himmat
balandligining alomatidir.
Hayvonot olami yer yuzi xalifasi bo‘lgan insonga
buysunadigan mahluqdir.

Bayhaqiy o‘z asarida faylasuf Abdurazzoq at-Turkiy haqida u bilan Iloqiy o‘rtasida tortishuvlar bo‘lib turganini eslaydi. Shundan so‘ng Bayhakiy yozadi: «Men bilan u kishi (ya’ni Abdurazzoq at-Turkiy) o‘rtasida anchagina yozishmalar bo‘lgan. Bu yozishmalar men tasnif etgan «Arois an-nafois» («qimmatbaho kelin») degan kitobimda keltirilgan».

Zahiruddin Bayhaqiy 1169 yili vafot etgan. Demak, o‘zi yozishma qilib turgan faylasuf Abdurazzoq at-Turkiy va bu kishi tortishib yurgan Iloqiylar XII asr o‘rtalarida yashaganlar.

Toshkent allomalari va tarixiy shaxslari (ikkinchi kitob)

Abdulaziz Muhammadkarimov
“Toshkentnoma”. 2009 yil