ATOM ENERGIYASI

ATOM ENERGIYASI — atomlarning markazida joylashgan atom yadrosida sodir boʻladigan jarayonlar natijasida ajralib chiqadigan energiya. Erkin protonning massasi t = 1,0076 massa atom birligi (m. a. b.)ga, erkin neytronning massasi tpq 1,0089 m. a. b. ga tengligi tajribalarda aniqlangan. Bu qiymatlardan foydalanib atom yadrosining massasi aniqlanadi, chunki Mendeleyev jadvalidagi elementning oʻrniga qarab yadrosida nechta proton va nechta neytron borligi maʼlum. Mas, geliy yadrosining massasi 2 x 1,0076 Q 2x 1,0089 q q 4,0330 m. a. b. ga teng. Lekin juda aniq oʻlchashlarga koʻra geliy yadrosining massasi 4,003 m. a. b. ga teng, bu esa erkin neytron va erkin protonlar massasining umumiy ogʻirligidan 0,03 m. a. b. kam, demak, proton va neytronlardan atom yadrosi hosil boʻlganda maʼlum miqdorda massa yoʻqolar ekan. Massaning bu miqdori massa defekti deyiladi. Massa defekti har bir atomning oʻziga xos boʻladi. Mac, uranda 0,07, geliyda 0,03, berilliyda 0,04 m. a. b. ga teng. Massa bilan energiyaning oʻzaro bogʻlanish qonuniga asosan proton va neytronlardan yadro hosil boʻlishida energiya ajralib chiqishi yadro massasining kamayishiga (massa defektiga) sabab boʻladi. Elementlar atomlarining yadrolari hosil boʻlishida ajraladigan energiya yadrolarning bogʻlanish energiyasi deyiladi. Turli yadrolarning boglanish energiyasi turlicha boʻladi, mas, geliy yadrosining toʻla bogʻlanish energiyasi 28 MeV, os-zarraniki — 8,8 MeV, uran 238 ning massa soni 119, uran 238 ikkiga boʻlin-sa, ikkala yadroning bogʻlanish energiyasi 119 x 8,6 Q 119 x 8,6 q 2047 MeV, uran 238 ning boʻlinmasdan oldin boglanish energiyasi 238×7,5 q 1785 MeV, energiyalar farqi 2047 MeV – 1785 MeV q 262 MeV, bu energiya uran yadrosi parchalanganda issiqlik energiyasi holida ajralib chiqadi. Atom energiyasi ajralib chiqishi uchun bitta sarflangan neytron evaziga jarayon davomida kup yangi ney-tronlar paydo boʻlishi kerak. Neitronlar kosmik nurlar tarkibida tabiatda oʻz-oʻzidan paydo boʻlib turadi, faqat uni tutib turish uchun sharoit yaratish kerak, shu vaqtda zanjir jarayon oʻz-oʻzidan vujudga keladi. Elementlarning atom raqamlari ortib borishi bilan atom yadrolarida neitronlar sonining protonlar soniga nisbati ortadi. Shu sababli, uran 235 boʻlinganida hosil boʻlgan parchalardagi neytronlar ajralib chiqadi. Neytronlar yadroga oson yutiladi, ular yutilganida yadro energiyasi ortadi. Uran 235 ning har bir yadrosi neytronlar yutib parchalanganda taxm. 200 MeV (1 MeVq106 ev q 1,610~6 erg) energiya ajralib chiqadi. Atom energiyasi atom reaktori deb ataladigan qurilma yordamida ajratib chiqariladi. Tabiiy radioaktivlik oʻrganilgandan soʻng atom ichida energiyaning katta zaxiralari borligi aniqlandi. Uran yadrosining boʻlinish reaksiyasi vaqtida koʻp miqdorda energiya ajralib chiqadi. Atom yadrolarining boʻlinishi kashf qilingandan keyin yadro energiyasidan amaliy maqsadlar uchun foydalanish mumkin boʻldi. Ichki tomonidan neytronlarni qaytaradigan qatlam bilan oʻrab, reaktorning quvvati oshiriladi. Kuchli sirkulyatsiya nasoslari reaktordan issiqlikni tez olib turadi. Atom yoqilgʻisi kislorodsiz, germetik yona beradi. Undan sayyoralararo uchishlarda va suv ostida foydalanish mumkin. Atom yoqilgʻisi tugun chiqarmaydi va kam joyni egallaydi. Atom yoqilgʻisining konsentratsiyasi katta, shuning uchun bunday yokdlgʻi bilan samolyotlar yerga qoʻnmasdan bir necha sutka uchishi, dengizda kemalar uzoq suzib yurishi mumkin. Atom energiyasi zaxiralari bitmas-tuganmas, chunki kelajakda koʻp elementlar atomlaridan ham energiya olish imkoni topiladi.