Xorazm Xalq Sovet Respublikasi

Turkman, o‘zbek, qozoq aholisining mavjud tuzumga qarshi kurashini “Yosh xivaliklar” partiyasi rahbarlari faol qo‘llab-quvvatladilar.

1917 yil fevral inqilobidan so‘ng Xiva garnizonidagi soldatlar ham xuddi Rossiyadagi kabi o‘z sovetlarini tashkil etdilar. Bu hukumatga qasamyod qilish uchun Xiva shahrida rus askarlari to‘plandilar. Bu vaziyatdan foydalangan “Yosh xivaliklar” harbiy otryad boshlig‘i polkovnik Merzlyakovdan yordam so‘radilar. Merzlyakovning qo‘llab-quvvatlashi bilan “Yosh xivaliklar”ning katta guruhi Xiva xoni saroyi oldida to‘plandilar. Ular nomidan Polvonniyoz Hoji Yusupov va Nazir Sholikorovlar Asfandiyorxon huzuriga kirib xondan davlatni konstitutsiya asosida boshqarish, xonning ayrim mulozimlarini ular qo‘liga topshirilishini talab qildilar.

Rossiyadagi siyosiy voqyealar, chor hukumatining ag‘darilishi va Xivada ro‘y berayotgan voqyealardan xavfsiragan xon Yosh xivaliklar talablarini qabul qilishga majbur bo‘ldi hamda ular tomonidan tayyorlangan manifestga imzo chekdi. Yetti punktdan iborat manifestning birinchi punktida shunday so‘zlar bor edi: “… men Xiva xoni Said Asfandiyor Bahodirxon… mening sodiq fuqarolarimga “Idorai mashrutiya” berdim, toki ular o‘zlari xoxlagancha mamlakatni shariatga muvofiq ham zamon taqozosiga muvofiq idora qilsinlar. Chunonchi, o‘zlari xoxlagancha fuqarolarning maslahati bilan saylov qilib, hukumat ishlariga o‘zlari xoxlagan odil odamlarni tayin qilsinlar”.

1917 yil 6 aprel kuni bu manifest Xivadagi ark maydonida ko‘p ming kishilik xalqqa o‘qib eshittirildi. Mamlakatni boshqarishda yangi tuzilgan idorasi “Idorai mashrutiya”ga Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Hoji Yusupov va Husainbek Muhammadmurodovlar saylandilar.

“Idorai mashrutiya” ni tashkil etishga erishgan Yosh xivaliklarning o‘z dasturi bo‘lib, o‘z davri talablariga javob beruvchi bu dastur xon istibdod tuzumini tugatish, Xiva viloyatini Turkiston bilan birlashtirish, xonlar, beklar, qozilar, shahzodalar qo‘lidagi ortiqcha boylikni xalq mulkiga aylantirish, yirik zamindorlar qo‘lidagi ortiqcha mulklarni kambag‘allarga bo‘lib berish, vaqf yerlaridan tushadigan mablag‘lar hisobidan xalq maorifini rivojlantirish, bolalarni bepul o‘qitadigan maktablar ochish, kasalxonalar qurish, aholining kambag‘al qismiga xon tomonidan tortib olingan yerlarni qaytarib berish, yo‘llar va ko‘priklar qurish, majburiy ishlarni bekor qilish kabi talablarni ilgari surgan.

Ammo, Yosh xivaliklar hukumati uzoq mavjud bo‘lmadi. Asfandayorxon Xiva garnizoni boshlig‘i general Mirabdalov, nufuzli ruhoniylar va Junaidxon yordamiga tayanib 1917 yil 23 mayda “Idorai mashrutiya” ni tarqatib yubordi. Tashkilotning Husaybek Matmurodov va bir qancha a’zolari zindonga tashlandi. Polvonniyoz Hoji Yusupov, Nazir Sholikorov, Bobo Oxun Salimov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobojon Yakubov va boshqalar To‘rtko‘l, Chorjo‘y, Toshkent kabi shaharlarga qochib ketdilar.

1918 yilning yanvarda polkovnik M.Zaysev boshchiligidagi rus qo‘shinlari Xivadan jo‘nab ketdilar. Bu vaziyatdan unumli foydalangan Junaidxon darhol o‘z qurolli kuchlari bilan Xivani egalladi. Amaldorlarning noroziligidan cho‘chigan Junaidxon Asfandiyorxonni taxtda qoldirdi. Ammo, hokimiyat butunlay Junaidxon qo‘liga o‘tdi. 1918 yil 30 sentyabrda Junaidxon xon saroyida davlat to‘ntarishi uyushtirdi va Asfandiyorxon taxtdan ag‘darilib, 1 oktyabr kuni qatl ettirildi. 3 oktyabr kuni Asfandiyorxonning akasi Said Abdullaxon xonlik taxtiga o‘tirgan bo‘lsada, amaldagi boshqaruv Junaidxon qo‘lida qoldi.

Junaidxon Xiva xonligi hududida bolsheviklardan mustaqil bo‘lgan davlatni saqlab qolishga harakat qildi. 1918 yil noyabr oyida Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlarda tashkil etilgan sovet hukumatiga qarshi Junaidxon bir necha marta muvaffaqiyatsiz urushlar olib bordi. 1919 yil aprel oyida sovet hukumati bilan Junaidxon o‘rtasida Taxta shartnomasi tuzildi. Ammo, bu vaqtinchalik kelishuv bo‘lib, unga har ikkala tomon ham amal qilmadilar. Bu paytda To‘rtko‘lda Jumaniyoz Sultonmurodov rahbarligida Yosh xivaliklar partiyasining qo‘mitasi tuzilgan bo‘lib, ularning soni Xiva xonligi hududidan qochib o‘tganlar hisobiga kundan kun ko‘payayotgan edi.

1919 yilning yoziga kelib, Amudaryo bo‘limida siyosiy ahvol ancha keskinlashdi. Amudaryo bo‘limining shimoliy qismida, Zair degan aholi yashaydigan punktda qozoq atamani Filchev hamda yirik qoraqalpoq feodali Xon Maxsim boshchiligida Sovet hukumatiga qarshi chiqishlar bo‘lib o‘tdi. Ataman Filchev otryadini qurolsizlantirish hamda Chimboy sovetini mustahkamlash uchun yuborilgan A.Xristoforov boshchiligidagi 17 ta favqulodda komissiya va 80 kishilik qurolli askarlar 1919 yil 14 avgustda qirib tashlandi. Nukus, Zair, Mo‘ynoq orasidagi yerlar egallanib, bu hududlarda ataman Filchev boshliq hukumat tuzildi. Junaidxon bu hukumatni darhol tan oldi.

Bu davrga kelib Yosh xivaliklar, turkman urug‘lari orasida Qo‘shmamedxon, G‘ulomalixon kabi urug‘ sardorlarining Junaidxon bilan ziddiyatlari keskinlashib ketgan edi. Sovet hukumati bu holatdan unumli foydalandi. 1919 yil 25 dekabr kuni Amudaryo bo‘limi qo‘shinlarining bolsheviklar boshchiligidagi janubiy otryadi Amudaryoning chap qirg‘og‘iga o‘tib, N.Sheydakov boshchiligida To‘rtko‘ldan Nukus yo‘nalishi tomon hujum boshlab 29 dekabrda Xo‘jaylini egalladilar. 1920 yil 7 yanvar kuni Ko‘hna Urganch bolsheviklar tomonidan egallandi. Shuningdek, qizil askar qo‘shinlari 14 yanvarda Pursi, 16 yanvarda Ilonli, 18 yanvarda Toshhovuz shaharlarida sovet hokimiyatini o‘rnatib, 1 fevral kuni Xiva shahriga kirib keldilar. Junaidxon qo‘shinlari ham tor-mor qilindi. Junaidxon qolgan-qutgan yigitlari bilan cho‘lga chekindi. 2 fevral kuni so‘nggi Xiva xoni Said Abdulxon taxtdan voz kechdi.

Xiva xoni taxtdan tushirilgach, xonlikda butun hokimiyat besh kishidan iborat muvaqqat inqilobiy hukumat (revkom) qo‘liga o‘tdi. Hukumat raisi – Jumaniyoz Sultonmurodov, Bobo Oxun va Jalol Oxun Salimovlar – oliy ruhoniylar vakillari, Qo‘shmamadxon Sapayev va Mullao‘roz Hojimuhamedovlar – hukumat a’zosi qilib tayinlandilar. 1920 yil 9 aprelda muvaqqat inqilobiy hukumat tarkibiga tarmoqlar bilan shug‘ullanuvchi nozirliklar tashkil etildi. Shayxutdin Hasanov – harbiy nozir, Polvonniyoz Hoji Yusupov – davlat nazorati noziri, Eshchon qori Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri, Mulla Bekjon Rahmonov – xalq madaniyati va maorifi noziri, Bobo Oxun Salimov – adliya noziri qilib tayinlandilar. Shuningdek, davlatni boshqarish, sud va adliya ishlari qayta ko‘rib chiqildi. Hukumatning maxsus qarori bilan Oliy inqilobiy sud va adliya nozirligi tashkil qilindi. Oliy inqilobiy sudga Olimjon Akchurin rais, Qo‘shmamadxon Sapayev va Bobo Oxun Salimovlar a’zolar etib tayinlandilar. Umumjinoiy va fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish va hal qilish uchun xalq sudi tashkil qilinib, unga Abdulvohid Qoriyev rais bo‘ldi.

Xiva shahrida tashkil qilingan maxsus militsiya boshqarmasi tartib-intizomni saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurash ishlari bilan shug‘ullanib, unga Nazir Sholikorov raislik qildi. Muvaqqat inqilobiy hukumat farmoniga binoan, qiynoq, urib azoblash va o‘lim bilan bog‘liq barcha jazolar bekor qilindi.

1920 yil 26-30 aprel kunlari Xivada Butunxorazm xalq vakillarining birinchi qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda ishtirok etgan 200 ta vakilning 80 tasi turkman aholisi vakillari edi. Qurultoyda Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qilib, XXSR konstitutsiyasi, davlat gerbi va bayrog‘ini tasdiqladi.

XXSRning birinchi Konstitutsiyasida davlat tuzumi masalasiga alohida bo‘lim ajratildi. Unda davlat oliy hokimiyat va boshqaruv organlari, mahalliy organlarni tashkil etish tartibi, tuzilishi, ularning vakolatlari belgilab berildi. Respublikaning eng muhim ishlarini hal qilish oliy hokimiyat organi bo‘lgan Umumxorazm xalq vakillari qurultoyiga tegishli deb topildi. Respublikani boshqarish qurultoy tomonidan saylab qo‘yiladigan va uning oldida hisobot beradigan, 15 ta a’zodan iborat Xalq Nozirlari kengashi zimmasiga yuklandi.

Shuningdek, birinchi Konstitutsiyada XXSR ning mudofaasini tashkil etish, vaqf ishlari, xorijiy fuqarolarning huquqiy holati, aktiv va passiv saylov huquqlari, saylov huquqidan mahrum qiladigan shaxslar, saylov tartibi, iqtisodiy siyosat to‘g‘risida, xon va xon avlodlarining mulki to‘g‘risida, respublikaning bayrog‘i va gerbi masalalari mustahkamlandi.

Konstitutsiya XXSR ning barcha fuqarolariga jinsi, kasbi va millatidan qat’iy nazar so‘z, matbuot, majlis o‘tkazish, tashkilotlar tuzish huquqlari berilganligini e’lon qildi.

Qurultoyda yangi hukumat tarkibi quyidagicha saylandi:
Polvonniyoz Hoji Yusupov – XXSR XNKning raisi;
Jumaniyoz Sultonmurodov – XNK raisining birinchi muovini;
Qo‘shmamadxon Sapayev – XNK raisining ikkinchi muovini;
Bobo Oxun Salimov – adliya noziri;
Bekchon Rahmonov – maorif noziri;
Eshchon (qori) Jabborqulov – xalq xo‘jaligi noziri;
Matpanboy Madrahimov – moliya noziri;
Xudoybergan Devonov – davlat nazorati noziri;
Rizo Shokirov – harbiy nozir;
Nazir Sholikorov – ichki ishlar noziri;
Shomurod Baxshi – sog‘liqni saqlash noziri;
G‘ulomalixon Bahodir – ijtimoiy ta’minot noziri;
Hakim Bobojonov – ziroat (qishloq xo‘jaligi) noziri;
Abdulvohid Qoriyev – adliya noziri muovini;
O‘roz Xo‘jamuhammadov – tashqi ishlar noziri.

XXSR rahbariyati o‘z konstitutsiyasiga binoan mustaqil davlat sifatida ish olib borishga harakat qildi. Konstitutsiyaga binoan yangi davlat quyidagi 22 ta tumanga bo‘lingan edi: Darg‘onota, Pitnak, Hazorasp, Beshariq, Xonqa, Yangi Urganch, Gurlan, Qipchoq, Mang‘it, Qilichboy, Monoq, Toshhovuz, Po‘rsi, Xo‘jayli, Ko‘hna Urganch, Qo‘ng‘irot, Xiva, Ilonli, G‘azovot, Shovot, Xitoy, Qo‘shko‘pir.

1920 yilning apreli oxiri va may oyining boshlarida ushbu tumanlarning tuman sovetlari tuzilib, ularning har birida 5-7 kishidan iborat kengash a’zolari saylandi. 14 ta o‘zbeklar yashaydigan, 5ta turkmanlar yashaydigan va uchta qozoqlar hamda qoraqalpoqlar yashaydigan tumanlarda sovetlar saylanib, har bir tuman mahallalarida oqsoqollar saylandi.

1920 yil 28 mayda Xorazm kommunistik partiyasining birinchi Butunxorazm konferensiyasi bo‘lib, unda yangi partiya tashkil etilganligi e’lon qilindi. Uning raisi qilib A.Akchurin saylandi. Biroq, ko‘p o‘tmay u boshqa ishga o‘tganligi munosabati bilan XKP MK raisi qilib J.Sultonmurodov saylandi. Shuningdek, aynan shu paytdan boshlab markazdan kelgan vakillarning ko‘rsatmasi bilan Xorazmda ko‘ppartiyaviylik ta’qiqlandi.

XXSR XNKga Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat tarkibiga asosan, “Yosh xivaliklar” partiyasining a’zolari kirgan bo‘lib, ular mamlakatda demokratik tuzumni o‘rnatish, mustaqil davlatni barqarorlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshira boshladilar. Misol uchun, Bobo Oxun Salimov raisligidagi XXSR delegatsiyasining uch oy davomida Moskva va Petrograd shaharlarida bo‘lib, 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR bilan XXSR o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy shartnomaning imzolanishi ana shunday ishlardan bo‘ldi. 24 moddadan iborat ittifoq shartnomasi va 15 moddadan iborat iqtisodiy bitimda RSFSR hukumati XXSR mustaqilligi va daxlsizligini tan oldi. Rossiya imperiyasi davrida rus kapitalistlari tomonidan Xiva xonligi hududida qurilgan barcha banklar, zavodlar, fabrikalar, savdo korxonalari va boshqalar XXSR ning mulki deb belgilandi. Bu hujjatga asosan XXSR mustaqil davlat hisoblanib, sovet Rossiyasi bilan o‘zaro teng va bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslikka kelishib olindi.

Amalda esa, XXSR hukumati rahbarlari olib borgan mustaqil siyosat markazdagi bolshevik rahbarlar va XXSR hududidagi sovet rahbariyati vakillariga yoqmadi. Chunki, Polvonniyoz Hoji Yusupov boshliq hukumat xususiy mulk, vaqf yerlari, diniy muassasalarni tarqatib yuborish o‘rniga ularni saqlab qolish va mustahkamlashga harakat qilgan edilar. XXSR ning Konstitutsiyasida ham xususiy mulk e’tirof etilgan edi. Sovet hukumatining Xorazmdagi vakillari XNK hukumatiga qarshi hatti-harakatlarni avj oldirdilar. Buning natijasi o‘laroq, XXSR da kommunistlar olib borgan siyosat mahalliy kadrlar, ziyolilar hamda mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxslarni yo‘qotishga qaratildi. XXSR mavjud bo‘lgan atigi 5 yilga yaqin muddat ichida respublika hukumati – XNK va Xorazm MIK raislari o‘n marta almashtirilgani ham yuqoridagi fikrni isbotlaydi.

1921 yil 15-23 may kunlari II Butunxorazm sovetlari vakillarining qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoyda XXSR MIK qoshida yetti kishidan iborat maxsus turkman bo‘limi tashkil etildi. Unga Mulla O‘roz Xo‘jamuhammedov rahbar bo‘ldi. Ushbu bo‘limning asosiy vazifasi turkmanlar yashaydigan yerlardagi iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, milliy, madaniy masalalarni, urug‘lar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish va uni yaxshilash, mehnatkash xalq faolligini oshirish, ular yashaydigan hududlarda dehqonchilik va chorvachilikni rivojlantirish, hunarmandchilikni taraqqiy ettirish hamda ular madaniyatini oshirishdan iborat edi.

Shuningdek, qurultoyda XXSR Konstitutsiyasiga qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritildi. Oldingi Konstitutsiyadan farq qilgan holda ushbu Konstitutsiyada Qurultoy va Xorazm MIKning vakolatlari mustahkamlandi. Umumxorazm qurultoyi va MIK vakolatlariga – XXSR Konstitutsiyasini qabul qilish; chegaralarni o‘rganish, o‘zgartirish va XXSR ga tegishli hududlar doirasini tasdiqlash; XXSRda pul, og‘irlik o‘lchovlarini belgilash va o‘zgartirish; chet mamlakatlar bilan aloqalar olib borish; urush va tinchlik masalalarini hal qilish; qarz olish, bojxona, savdo va moliya shartnomalarini tuzish; XXSR hududida xalq xo‘jaligining umumiy rejalarini belgilash; davlat byudjetini o‘rnatish; umumdavlat qonunchiligi, sud tuzilishi, fuqarolik, jinoiy sud yuritish va boshqa qonunchilikni amalga oshirish; umumdavlat soliq va yig‘imlar o‘rnatish; XNK a’zolarini lavozimiga tayinlash va ozod qilish; XNK raisini tasdiqlash; Xorazm fuqaroligini olish va yo‘qotish; respublika hududida xorijiy fuqarolarning huquqlari to‘g‘risida qarorlar qabul qilish; har qanday masalani o‘zlarining xoxishlariga ko‘ra ko‘rib chiqish va hal qilish kiritilgan.

Xorazm respublikasi tuzilgan dastlabki oylardan boshlab undagi g‘oyaviy – siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. “Yosh xivaliklar” hukumati va demokratik kayfiyatdagi kuchlar mahalliy sharoitni tushungan holda aholining urf-odatlari hamda qadriyatlariga mos holda ish olib bordilar. Ammo, markazdan jo‘natilgan qizil armiya va uning boshliqlari, kommunist bolsheviklar XXSR dagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotga mutlaqo salbiy ta’sir ko‘rsatdilar. Ular qonunga xilof ravishda respublikaning ichki ishlariga aralashdilar hamda mahalliy sharoit, xalq ommasining kayfiyati va xoxish irodasini umuman hisobga olmay inqilobiy chora-tadbirlarni, sovetlashtirish siyosatini amalga oshirdilar.

Shunga qaramasdan, respublikaning ko‘plab mahalliy rahbar kadrlari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi g‘oyaviy kurash olib bordilar. Misol uchun, 1923 yil bahorida XXSR savdo sanoat noziri K.Nurullayev Moskvada RSFSR bilan bo‘layotgan muzokaralarda XXSR foydasiga qat’iylik ko‘rsatgani uchun uchun Xorazmga chaqirilib, qamoqqa olindi. 1923 yilning yoz va kuzida Sovet Rossiyaning ko‘rsatmalari asosida Xorazm respublikasida tub islohotlar amalga oshirilib, oktyabr oyida XXSR Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi.

Xulosa qilib aytganda, inqilobdan keyin paydo bo‘lgan XXSR, keyinchalik XSSRning qisqa muddatli faoliyati murakkab va ziddiyatlarga to‘la vaziyatda kechdi. Respublikaning ichki ishlariga aralashishlar, mahalliy rahbar kadrlarga ishonchsizlik, mahalliy sharoitlarni hisobga olmasdan ish ko‘rish, markazning ko‘rsatmasi bilan hali tayyor bo‘lmagan o‘lkani “sotsialistik respublika” deb e’lon qilish kabi o‘ta jiddiy xatoliklar Xorazmning mustaqilligi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojiga katta zarar yetkazib, Xorazmni sovetlashtirish jarayonini yanada tezlashtirdi.

Bohodir Eshov,
«O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi»,
Toshkent-2012
shosh.uz