Tarixi Aliquli (Alimquli) amirlashkar. 1-fasl

Post Views:
152

…janobi javhari shamshiri shujoat, quvvati bozui shahomat, ya’ni, Abulfath Mullo Alimquli amirlashkar, shahidi marhumning ibtidoi oftobi davlatlaridan to g‘urubi umr va iqbollarigacha davlatoso mulozimi rikobi humoyun(ida) erdim. Husni ixlos va aqida shuni talab qilur erdikim, ul zoti olisifotning ayomi sabolaridin, to hangomi shahodatlarigacha voqealar va axborotlarini tahrir silkiga chekinib, bir yaxshi kitob qilsam. Muni ustiga, ul shajarayi toyiba samaralari farzandi Mullo Shermuhammad Mirzoyi mingboshi ham iltimos qildilarki, ul janobni voqea va axborotlarini sizdan yaxshiroq biladurg‘on odam yo‘q, ul zoti hujastasifot zikrlarini bir yodnoma kitob qilib bersangiz, to oynai xosu avomdan faromush bo‘lib qolmasin, deb. Agarchi bandai haqirda shayxuxot g‘alabasi va, muning ustiga, belu ayog‘ og‘rig‘i va daxli, ko‘z og‘riq va ishtihosizlik ilova bo‘lib, quvvat za’f va quqqat topib yozmoq va tahrir qilmoqg‘a majol va qudrat qolmagan erdi, ammo ul janobni zikri lazzat mazzasi bilan o‘z ko‘zum birlan ko‘rganlarimni va ko‘rmagan bo‘lsam, ul janobni(ng) farzandi arjumandlari Mullo Shermuhammad Mirzoyi mingboshidan so‘rab, amrga shuru’ ayladim.

Ma’lum o‘lg‘aykim, Amirlashkari marhumning nasablari qirg‘iz-qipchoq jamoasidan bo‘lib, ismi shariflari Mullo Alimquli Hasanbiy o‘g‘li erdi va volidayi shariflari Shaharbonu bibi erur. Mazkurlar Xo‘qand uezida Navig‘ut bo‘lustida Bo‘jun Butkan degan mavzeda turg‘uchi fuqaro ahlidan erdilar. Qiladurg‘on ishlari qo‘yu mol va yilqi to‘xtatib, boqib, bulardan foydalanib yurar erdilar. Xudovandi karim lutfu karami bo‘lib, mazkur Hasanbiydan shu mavzeda Mullo Alimquli amirlashkar va yana bir qiz… vujudga kelib, keyin Andijon ueziga (uezdiga) tobe’ qo‘rg‘on bo‘lustidagi (volosti) Toshloq qishloqida tarbiyat topib(dilar).

Amirlashkari marhum ikki yasharlik vaqtilarida otalari Hasanbiy vafot qilib, volidalari qo‘llarida yosh va sag‘ir qolib,bo vujudi yoshlig‘ behuda harakat qilmay volidalarining akalari Mullo Do‘st oxund degan, to olti-yetti yashar bo‘lg‘onlaricha Bo‘jun Butkan mavzeda o‘qib, savodlari chiqonndan so‘ngra Qo‘rg‘ontepa bo‘lustiga ko‘chib kelibdilar, so‘ng Andijonda Oqmasjid madrasada bir-ikki yil o‘qib, keyin Xo‘qand borib Maxsum Hoji rais-janobi Domullo Ayoz maxdum marhum o‘g‘illari xizmatlarida o‘qib, ilmu xat hosil qilibdilar. Shu asnoda taxminan janobi Amirlashkari marhum o‘n sakkiz yashar bo‘lg‘onedilar. Ba’d Amirlashkarni hamshiralarini olgan Tag‘oyqul dodhol olib kelib, ba’zi sipohigarchilik ishlariga aralashtirib, ul yerda ham xizmat ishlarini bir necha vaqt yaxshi qilib turib, yana Qo‘rg‘ontepa bo‘lustida otalari o‘rniga biy bo‘libdilar. Nihoyat, xushmandlig‘ va ziyraklaridan ishlarni yaxshi saranjom aylab, fuqaro va xalqullohga naf’ va osoyish etkurib, kundan kun rivoj va ravnaqlari ziyoda bo‘lgan sababli, zamona mardumlari ul kishiga hasad qilib, beaqlu bexiradlar adovat kamarini bellariga bog‘ladilar…

I. BU FASL AMIRLASHKARNING IBTIDOI SIPOHGARCHILIKKA ORALASHQONLARINING BAYONI TURUR

Amirlashkari marhum katta bir joyga suyanmoq va takya qilmoqni zarur va lozimligini fahmladilar, o‘sha fursatda Xudoyorxonning ota bir volida boshqa akasi Mallabek sheralixonni o‘g‘li o‘z akasi Andijon hokimi So‘fibek to‘y qilg‘oni uchun to‘yga kelibdi. Amirlashkari marhum ham bir ot bilan Mallabeki mazkurni(ng) xizmatlariga kelib, no‘kar va yigit bo‘ldilar. Ul yerda kamoli xushmandlig‘idan kundan-kun martabasi oshib, Mallabeki mazkurga taqarrubi ziyoda bo‘lib, birga Xo‘qand keldilar. Ammo Xudoyorxon hamesha it taloshturmoq va tevayu qo‘chqor urushturmoq va uloq chopmoqqa mashg‘ul bo‘lib, fuqaro holidan g‘ofil qolgan sababli, Qurama xalqi Normuhammad parvonachi zulmidan dodga kelib, faryodlariga hech kim quloq solmaganidan, arizalarini daraxtlar shohiga ostilar. Toshkandu Dashti qipchoq fuqarolari Mirzo Ahmad qushbegi jabru zulmidan jonlaridan to‘yub, dodu faryod va ohu nolalariga hech quloq solmagan sababli tamomi qirg‘iziya, qazoqiya va sartiya yov bo‘lib, Mirzo Ahmad qushbegini har tarafga zakot uchun yuborgan sardor va odamlarini tamoman urib, o‘ldirib, o‘zini Avliyo ota qo‘rg‘oniga qamab, atrofini oldilar. Xudoyorxon nochor Mirzo Ahmadni qutqarib olmoq uchun Mallabek va Shodmonxo‘ja mingboshini aksari askariyai Xo‘qand va janobi Miyon Xalil hazrat (Olloh uning marqadini yoritsin) bilan Toshkand buyurdilar. Bizlar Toshkand borib, uch-to‘rt kundan so‘ngra Chimkent bordik va Xo‘qand askari Chimkentda qo‘ng‘ondan so‘ngra Avliyo otada Mirzo Ahmadni qamagan elotiya kundan-kun zaif bo‘lib tarqalib ketdi. Mirzo ahmad quvvat topib, Avliyo otadan chiqib, Chimkent keldi. Mingboshi Mallabeklarni olib Chimkentdan Toshkand keldilar. Toshkandda Solar labida besh-olti kun turib, Toshkand ishini sarishta qilgandan so‘ng Mirzo Ahmadni olib Xo‘qand tarafiga jo‘nab, To‘ytepa mavzeiga qo‘ng‘onda ma’lum bo‘ldiki, Mirzo Ahmad qushbegi Shodmonxo‘ja mingboshiga tuhmatu bo‘hton qilib, “Toshkandni buzib yov bo‘lmoqchi edi”, deb Xo‘qandga ariza yozibdi. Xudoyorxon bu so‘zni tahqiq qilmay, ishonib inoyatnoma yuborib, o‘sha yerda mingboshii mazkurni ushlab, Yo‘lchibek degan lo‘lilarni(ng) ponsadboshisiga topshirib, u yerdan jo‘nab, Xo‘qand kelibdi. Mingboshii mazkurni bandi qilib Shahrixon yuborib, uning o‘rniga Mirzo Ahmadni Mingboshi qildi.

Ul fursatda amiri Buxoro qo‘shini bilan aylanib kelib O‘ratepani qamadi, Xudoyorxon O‘ratepa madadi uchun yuborgan Muhammad Nazarbek qushbegilar yetmasdan ilgari amir O‘ratepani olib, Rustambekni o‘ldurib, kelib Xo‘jand muhosirasiga mashg‘ul bo‘libdi. Xudoyorxon Xo‘jand madadi uchun Muhammad Yoqubbek badavlatni Xo‘jandga Buyurib (yubordi). U Xo‘jandga kirib, nihoyat shujoat va mardonalik ko‘rsatibdi. Bu kishining g‘ayrati sabab Xo‘jand salomat qolib, amiri Buxoro yondi. Amiri Buxoro qo‘shinidan Qosim mingboshii qadima, Gadoyboy mingboshining o‘g‘li Haqnazar mirzo, Qosimbek va Bahodur qushbegining o‘g‘illari, Mirzo ulug‘ va Rustambek sarqori Rahimbeklar qochib Xo‘qand keldilar. Xudoyorxon majbur bo‘lib, Shodmonxo‘ja mingboshini ham olib keldi.

Bir kuni namozi bomdoddan so‘ng tamomi umaro va sardorlar salom uchun o‘rda eshikiga jam’ bo‘lg‘onda Mallabek Mirzo Ahmad Qushbegi va Do‘stmuhammad dasturxonchilarga nihoyat qahru g‘azab bilan boqib: “Xonni sizlar yo‘ldan urub, it urishtirmoq va xo‘rus urushturmoq yo‘liga boshlab, yurt va fuqarolar holidan g‘ofil va bexabar aylab, olamni xarob qildinglar!” deb ularni(ng) qasida qilichini g‘ilofidan chiqordi. Akobir va umaro mabodo bir behuda ish bo‘lmasin, deb Mallabekni(ng) qo‘lidan ushlab, iltijo va zorilar bilan ularni halos qildilar. Mallabek bu yerdan chiqib, hovlisiga kelib, hoziru tayyor no‘karlari bilan Andijon tarafiga azimat qildi. Xudoyorxon buni eshitib, qaytarmoq uchun orqasidan odam buyurdi. Ammo odamlar yetolmaduk deb qaytib keldilar.

Mallabek Amirlashkari marhum maslahati bilan to‘g‘ri O‘shga kelibdi. Ul yerdan Alimbek dodhoh va Sayidbek dodhohlarni olib kelib, yaxshi so‘z va ahdu paymon bilan o‘ziga mute’ va farmonbardor aylab, Kalomulloh ko‘tartirib, tamomi o‘ttuz o‘g‘il, tayit va sanchiqli (qabilalari) Mallabek itoatiga kiribdi. O‘shondan jam’iyat tamom bilan jo‘nab, Andijon tobei Toshloq mavzeida Amirlashkar hovlisida qo‘nubdilar. U yerda bilittifoq Mallabekni xonliqqa ko‘tarib, asbobi jang tayyor qilmoq va yurt olmoq taraddudiga tushibdilar. Ul vaqtda amiri Buxoro daf’i uchun Andijon hokimi So‘fibek va Marg‘ilon hokimi Shohmurodbek yigit va lashkari bilan Xo‘qand ketib, bu yurtlar bo‘sh qolgan sababli osonlik bilan Mallabek tasarrufiga kirib qoldi. Mallabek jam’iyati tamom va jami’i qirg‘iziya va qipchoqiya qo‘shini bilan Xo‘qand tashiri uchun jo‘nab, Somonchi mavzeida borib qo‘ndilar. Xudoyorxon ham tamomi Xo‘qand askari va to‘pu to‘pxona bilan Xo‘qanddan chiqib, Qoroquloqdan o‘tub qo‘nibdi. Ul kecha yotib, ertasi namozdan so‘ngra ikki taraf saf tortip, muhoriba voqe’ bo‘lib, gardu g‘ubor oftobni xira qildi. Xudoyorxon va Mallbek ro‘baro‘ bo‘lishib, bir-birlariga qilich soldilar, ammo bir-birlariga zahmlari ta’sir qilmay, ikki lashkar ham tarqalib ketdi. Ammo Xudoyorxon askarining tafrikasi ko‘proq edi. Faqat Bobobek va Muhammad Murodbek – Shahrisabz beklari Xo‘qandga qochib kelib, to‘pxona va sarbozga bosh bo‘libdilar, g‘ayrat bilan jang qilardilar. Xudoyorxon xufton vaqtida Xo‘qandga dohil bo‘ldi, Mallaxon esa, tashqarida Xo‘qandni qamalga oldi. Ammo Mirzo Ahmad mingboshi Somonchidan qochib, hech joyda tavaqquf qilmay, Buxoroga ketdi. Qosim mingboshi esa, yo‘ldan qaytib Xo‘qandga kelib, yana mingboshi bo‘ldi. Lekin tashqari atrofu tevarak tamoman Mallaxonga tobe’ bo‘ldi va kundan-kun quvvat oshdi.

To‘qaytepa qamali va muhosirasi qattig‘ bo‘ldi. U yerda Amirlashkari marhum Xo‘qand qorovullariga ro‘baro‘ bo‘lib, ularni qochirib, orqasidan tishgan vaqtda otdan yiqilib, oyoqlari andak shikastlandi, yana Olloh taolo shafoat qildi. Muning ustiga, Toshkand hokimi Sulton Murodbek ham Xo‘qandga keldi. Toshkandda qolgan O‘tamboy qushbegi qipchoq ham Toshkand ahli bilan Mallaxonga tobe’ bo‘ldi. Xudoyorxon ishi islohdan o‘tib, fasodga tortibdi. Andijon hokimi So‘fibek bir necha tamomi va qo‘shini bilan Xo‘qanddan qochib, Mallaxonga qo‘shildilar. Qurama va no‘karlari bilan Xo‘qanddan qochip chiqib, Mallaxonga qo‘shildi. Xudoyorxon ishi tamom bo‘lg‘onini fahmlab, bir kecha el ayog‘i bosilgandan o‘zi va akasi, shogirdpeshalari va xos odamlari bilan xazinadan naqdina, pul va qimmatli narsalarni olib, Buxoro tarafiga qochti.

Ertasi tamomi mashoix va ulamo akobiru ashrof shahardan chiqib, Mallaxonni duo qilib, e’zoz va ikrom bilan shaharga olib kirib, bil-ittifoq xonlig‘ taxtiga ko‘tardilar. Xudoyorxon Xo‘qanddan chiqib, Xo‘jandga kirdi. (Shahar hokimi) Muhammad Muso parvonachi ham uni e’zoz va ikrom qilib, Xo‘jand arkiga qo‘ndirdi. Ammo Xo‘jand sipohlaridan Tilloxo‘ja va Mir Tohirbek va Mullo Bobojon degan fitnachi odamlar Xudoyorxonga yaqinlik paydo qilib, ig‘va bilan Mallaxonga yov bo‘lmoq va Xo‘qand xonligini qayta olmoq fikrini Xudoyorxon dimog‘iga joyladilar. Muhammad Muso parvonachi buni anglab, pand-nasihat bilan Xudoyorxonni yo‘lga solmay, nochor yigitlarini yig‘ib, urush bilan Xudoyorxonni Xo‘jand shahridan Buxoro tarafiga haydadilar. Mallaxon Muhammad Musoga ko‘p iltifotlar qilib, Xudoyorxonni buzgan mufsidlariga Mir Komilboy, Mir Tohir biyning akasi ham qo‘shib, bularni Ko‘kard tarafiga bandi qilib yuborib, o‘sha jonibda halok qildi.

Mallaxon Xo‘qand taxtiga o‘turg‘ondan so‘ng, Qosim Mingboshiga Balig‘chi hukumatini berdi. Qosim mingboshilik mansabidan Balig‘chi hukumatiga o‘tishini o‘ziga nomunosib va noloyiq ish deb juz’u fur’u va noshukrlik qilg‘oni sababli azl bo‘lib, Qorategin va Darvoz tarafiga chiqorib yuborildi. Balig‘chi hukumatini Shodmonxo‘ja mingboshiga va Chimyon hukumatini Amirlashkari marhumga (Alimquliga) berdi va ishlar saranjom bo‘ldi.

Mallaxoni mazkur bag‘oyat sari’ul-g‘azab, tundxo‘y va qahhor, badjahl podshoh edi. Chunonchi bir kosa qimiz uchun Amirlashkardan xafa bo‘lib, shuncha qilg‘on jonbozlik va davlatxohliklarini yodiga keltirmay, bandi qilib, Turkistonga Rustambek dodhohga topshirdi. Yana uch-to‘rt oydan so‘ng olib kelib, oldingi mansabini berdi. Yoqubbek Badavlatga ham g‘azab aylab Shahrixonga Bobobek dodxohga berdi. Hosil (ul-kalom), o‘sha qish ichida Mallaxon Toshkand borib, Toshkand askarlarini ko‘rib, O‘tamboy qushbegini Toshkand hukumatiga nasb qilib, Xo‘qand keldi va oz fursatdan so‘ng O‘tamboy qushbegini Toshkand hukumatidan olib, Muhammad Muso parvonachini Toshkandda hokim qildi. Uning o‘rniga Xo‘jandga Bobobek dodxoh qirg‘iz hokim bo‘ldi.

Bu orada faqirni Muhammad Muso parvonachini(ng), moliya ishlari va mulkiyalarini sarishta qilmoq uchun Toshkand viloyatiga sikritar, ya’ni, mirzaboshi qilib yubordilar. Necha muddatdan so‘ng yana Mallaxon o‘zlari Qanoat otaliq bilan Toshkandga bordi. Muhammad Muso parvonachini elotiyai qo‘ng‘irot va tavobeoti zakotini olmoq uchun buyurdi. Janobi xon va arkoni davlat lavozimi ziyofat va mehmongarchilik qilmoq uchun Toshkandda meni muddati yigirma ikki kun xizmatkorlik kamarini bog‘lab qoldi. Muhammad Muso parvonachi ham zakotchilik ishidan forig‘ bo‘lib qaytib keldi. Xon Qanoat otaliqni buyurib, Muhammad Muso parvonachini hisob-kitob qilsirib, aksari zarur sarflarini tan olmay, yigirma iiki ming tillo qarz bilan Toshkand hukumatidan olib, o‘rniga Rustambek dodxoh Qozoqboy o‘g‘lini Toshkandda hokim qilib, Xo‘qandga murojaat qildi. Bir necha muddatdan so‘ng Rustambeki mazkur tamomi Toshkand va tavobioti qo‘shini bilan Rusiya daf’i uchun Pishkak tarafiga otlandi.

Emdi bu yerga yetkanda avvalgi va kelasi so‘z bog‘lanishi uchun Rusiya Ahvolidan bayon qiilmoq lozim ko‘rindi (davomi bor).

Muhammad Yunus bin Muhammad Amin

Manba: Muhammad Yunus Toib. Tarixi Alimquli amirlashkar//Sharq yulduzi. –1996. -№ 1-2.