“Kelmish edim oʻzga bir jahona”

Dunyo adabiyoti tajribasida yozuvchilarning oʻzlarini oʻylantirayotgan, tashvishga solayotgan muammolarni turli ramzlar, poetik vositalar yordamida tasvirlash, bayon qilish uslubi bor. Baʼzi adiblar oʻz zamonidagi muammolarni fantastik uslubda yoritsa, ayrim ijodkorlar tarixiy-qiyosiy uslub orqali ifodalaydi.

Ana shunday badiiy usullardan biri, asar qahramoni xayoliy-utopik bir mamlakatga tushib qolishi va shu mamlakatdagi ijtimoiy, siyosiy va shaxsiy munosabatlar vositasida muallif hayotdagi ziddiyatlarni, illatlarni yoritib berishdir. Jonatan Sviftning “Gulliverning sayohati”, Gerbert Uelsning “Sehrli doʻkon”, Antuan de-Sent Ekzyuperining “Kichkina shahzoda”, Ismoilbek Gʻaspiralining “Dor ur-rohat musulmonlari” asarlarini shular jumlasiga kiritish mumkin. Bu yuqoridagi asarlarda ijtimoiy muammolar, oilaviy, siyosiy masalalar, umuman, kishilik jamiyati va insonning oʻz hayotida duch keladigan barcha hodisalar qamrab olishga harakat qilingan. Ularning baʼzilarida kinoya va ishoralar yordamida maqsad bayon qilinsa, baʼzilarida ramziylik yetakchilik qiladi. Qanday vosita tanlanishidan qatʼi nazar, asar mualliflarining barchasini mavjud jamiyatdagi illatlar, undagi iqtisodiy, maʼnaviy choʻkishlar bezovta qilgani sezilib turadi.

Mana shunday asarlar qatoriga oʻzbek maʼrifatparvar adibi, shoir va tarjimon Sayidahmadxoʻja Hasanxoʻja oʻgʻli Siddiqiy Ajziyning “Mirʼoti ibrat” (“Ibrat oynasi”) nomli dostonini ham qoʻshish mumkin.

Siddiqiy Ajziy yashagan yillar (1864–1927) Turkiston xalqlari hayotida keskin oʻzgarishlar yuz berdi, bu oʻzgarishlar oʻsha zamondagi adiblar, shoirlar ijodida turlicha shaklda oʻz aksini topdi. Siddiqiy-Ajziy oʻz davrining peshqadam ziyolisi oʻlaroq yurt uchun qaygʻurgan, uning shonli oʻtmishini bilgan, kelajagidan tashvishga tushgan maʼrifatchi adib edi. Adibning bu xavotirlari uning asarlarida, xususan, biz soʻz yuritmoqchi boʻlgan “Mirʼoti ibrat” dostonida yaqqol seziladi[1].

Dostondagi voqealar adib ruhiyatidagi bedorlik va uyqu oʻrtasidagi holatda kechadi. Muallif shu holda butunlay boshqa bir dunyoga tushib qoladi:

 

Koʻz ochmishim ila bir zamona,

Kelmish edim oʻzga bir jahona.

Bir kimdin eshitmamishdim oni,

Ne shahri, ne tomi, ne nishoni…

 

Shundan soʻng muallif oʻzi kelib qolgan makon tasvirini beradi, bu manzilning hech qanday oʻxshashi – misoli yoʻqligini taʼkidlaydi:

 

Har fokiha jinsi rasta-rasta,

Navʼi chechak erdi dasta-dasta.

Bogʻ ichra zilol arigʻda joriy,

Gullar-la doʻlu arigʻ kanori.

Gullarda chekub navola bulbul,

San oʻylaki nagʻmasoz oʻlub gul…

 

Bu xayoliy maskanning taʼrif-tavsifini keltirib oʻtgandan keyin muallif oʻquvchini asta-sekin asl maqsad sari yetaklaydi. Bir keksa-nuroniy kishiga yoʻliqadi. Bu kishi undan nasl-nasabini, yurtini soʻraydi. Asar qahramoni oʻzining yurti firdavsmonand Samarqand ekanini, bu yerning jannatbaxsh havosi, muhtasham imoratlari, goʻzal tabiati haqida zavq bilan soʻzlaydi. Bu qadim kentning dunyodagi eng yirik va tarixiy shaharlar bilan boʻylashadigan shuhrati borligini faxrlanib bayon qiladi.

Shunda uning gaplarini eshitib, qariya kinoya bilan unga tahsin aytadi:

 

Pir ayladi bu soʻzumga tahsin,

Tahsini kinoya erdi tayin…

 

Soʻngra bu odam uni ishning mohiyatidan xabardor etadi. Bu aytilgan obodliklar, bozorlardagi moʻl-koʻlchiliklar oʻz yoʻliga ekanini, lekin haqiqiy taraqqiyot, jamiyatning ruhiy va aqliy yuksalishi oʻqish-oʻrganish, gʻayrat va shijoatga bogʻliq ekanini taʼkidlaydi:

 

Aygum sanga bir misoli monand,

Mahbubi gʻarizatek Samarqand.

Lekin badaninda illati vor,

Ham illatu ham kasolati vor.

Zohirda erur latifu zebo,

Botinda xaroblik muhayyo.

 

Muallif qariya tilidan XX asr boshlarida Turkiston xalqlari hayotida, turmushida ildiz otgan yalqovlik, dunyoparastlik kabi illatlarni qoralaydi, ilm-fan, taraqqiyotdan orqada qolish millatning boshqalarga qaram boʻlib qolishiga sababchi boʻlishini taʼkidlaydi. Siddiqiy-Ajziy oʻzi muallim boʻlgani uchun asarda ham taʼlim masalasiga alohida eʼtibor beradi. Millatning yuksalishida maorif va tarbiyaning ahamiyati beqiyos darajada ulkan ekaniga urgʻu beradi. Ayni paytda hozirgi taʼlim usulining butunlay yaroqsizligini, oʻquvchilar bir haftada uch-toʻrt kun dam olishini, dars boʻlgan kunlari ham aksar vaqtlari oʻyin bilan oʻtib ketishini tanqid qiladi.

Shundan soʻng qariya uning qoʻlidan ushlab, bir qushning oldiga olib boradi va bu qushning ilm-fanda benazir ekanini, kelajak voqealardan ham xabardor ekanini aytadi. Qush asar qahramoniga nasihat qilib, uch ish bilan olam xarob boʻlishini aytadi. Bularning biri – ilm tahsilini tark qilish, ikkinchisi – birovning nasihatiga quloq solmaslik, uchinchisi esa taraqqiyotga intilmaslikdir:

 

…Uch ish-la oʻlur xarob olam,

Dut bu soʻzumi quloqa mahkam:

Tahsili ulumi noqis etmak,

Ham mavoizing kanora otmak.

Al chekmak erur daha funundin,

Bu hibsi natijai junundin…

 

Shundan soʻng sayohatning ikkinchi qismi boshlanadi. Qahramon otda sahroga sayohatga chiqadi. Yoʻlda bir daryoga duch keladi. Suv goʻyo ulkan ajdahodek afsun qilib, uni oti bilan oʻz domiga tortadi. U suv ichiga choʻmib ketadi. Lekin bundan u hech qanday ziyon koʻrmaydi. Suv ichida bir yoʻl paydo boʻlib, u shu yoʻldan daryo qirgʻogʻiga – boshqa bir olamga chiqib qoladi. Yoʻlda bir odamni uchratadi. Bu hamroh uni oʻz uyiga taklif etadi. Uning uyi podsholarning qasridek hashamatli edi. Muallif bu qasrni mufassal vasf etadi. Mezbon uni qasrga joylashtiradi. Bir-ikki kun u yerda turgan, jarchi kelib, bir afsungarning oʻyin koʻrsatishini, aql bovar qilmaydigan ishlarni amalga oshirishini, xohlaganlar bu ishlarni koʻrishi mumkinligini eʼlon qiladi. Asar qahramoni shuurini bu oʻyinlarni koʻrish orzusi chulgʻab oladi. Soʻng u oʻyin koʻrsatiladigan maydonga boradi. Maydonga borsa, undan boshqa hech kim yoʻq. Qayerdandir bir qush paydo boʻlib, bitta tuxum qoʻyadi. Tuxum yorilib, ichidan bir mitti bola chiqadi. Bola bir lahzada ulgʻayib, odam boʻladi. Bu odamning qoʻlida bir roʻmolchasi bor edi. Roʻmolchasini yerga yozib, sehrgarlardek baʼzi harakatlarni qiladi. Soʻng biror soʻz demasdan roʻmolchasini yerdan koʻtaradi. Bir choʻl namoyon boʻlib, unda bir jamoa insonlar paydo boʻladi. Bu odamlarning baʼzilari yalangʻoch boʻlib, ayrimlarining kiyimi hayvon terisidan edi. Turar joylari xarsanglar va chodirlardan iborat boʻlib, yemishlari qoʻyning suti edi. Xullas, ibtidoiy jamoaga xos bir hayot tarzi namoyon boʻladi.

Bu holatni koʻrgan sayyoh hayratda qoladi. Bu qanday jamoa? Qayerdan keldi? Qayerga boradi? Hech narsaga fahmi yetmaydi.

Sehrgar unga hech narsani tushuntirmay, yana bir ish borligini aytadi. Bir lahzada bu manzara gʻoyib boʻladi. Sehrgar roʻmolchasini yana qayta yerga yozib, gʻaroyib harakatlar qiladi. Shunda butunlay boshqa bir manzara – Samarqandning yangicha manzarasi koʻrinadi. Shahar butunlay obod boʻlib ketgan: koʻchalarida minglab tramvay va avtomobillar yurar, elektr chiroqlaridan koʻchalar charogʻon boʻlib ketgan. Har bir kishining qoʻlida telefon boʻlib, ular kim bilandir soʻzlashar va telefon oynasidan soʻzlashayotgan odamini koʻrib turar edi. Xullas, shahar favqulodda obod boʻlib ketgan. Sayyoh shu holda hayron boʻlib turar ekan, afsungar uning oldiga kelib, u koʻrgan ikki manzaraning sharhini aytadi. Birinchi holatdagi jamoa ilm-irfonsiz, faqat savdo-sotiqni oʻylagan odamlar ekanini, jaholat ularni oxir-oqibat shu koʻyga solganini aytadi. Namoyon boʻlgan sahro jaholat sahrosining ramzi edi. U oʻz soʻzini shunday tugatadi:

 

Bilmishsa bular ulumi darkor,

Oʻlmazdi bu ofata giriftor.

 

Ikkinchi holatda esa ilm-fan choʻqqilarini egallagan jamoaning ahvoli aks etganini soʻzlaydi. Sahroda yurgan kishilar jaholatlari tufayli shahardan chiqarilib sahroga haydalganini, keyingilar ilm-maʼrifat sababli shaharga kiritilganini taʼkidlaydi.

Voqea shu yerga yetganda sehrgar uni bir qafasga solib, qafasni roʻmolcha bilan berkitadi. Shunda qahramon oʻziga kelib koʻzini ochadi, u daryo boʻyida ot ustida turgan boʻladi. Bu hodisalar bir-ikki lahzada boʻlib oʻtadi.

Muallif bu hodisalardan xulosa chiqarib, oʻquvchiga murojaat qiladi, uni tafakkurga chaqiradi:

 

Majnun bani san-da hushyor oʻl!

Afkori salima barqaror oʻl.

Oʻyloq-la bani tasavvur ayla,

Ammo san oʻzing tafakkur ayla.

 

Siddiqiy-Ajziyning “Mirʼoti ibrat” asaridagi fikrlar bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Bu asarni sinchiklab tadqiq va tahlil qilish yangi-yangi ilmiy xulosalar beradi.

 

Tilovmurod ShAYMARDONOV

 

“Sharq yulduzi” jurnali, 2016–10

 


[1]  Ibrat. Ajziy. Soʻfizoda. Tanlangan asarlar. Nashrga tayyorlovchilar: Begali Qosimov, Sunnatilla Ahmedov, Ulugʻbek Dolimov. – T.: Maʼnaviyat, 1999. 173-191-betlar. Milliy uygʻonish.(toʻplovchi:Shuhrat Rizayev) T.: Universitet-1993.  96-103-betlar.

https://saviya.uz/ijod/adabiyotshunoslik/kelmish-edim-ozga-bir-jahona/

0 0 голоса
Рейтинг статьи
Подписаться
Уведомить о
guest

0 комментариев
Межтекстовые Отзывы
Посмотреть все комментарии
0
Оставьте комментарий! Напишите, что думаете по поводу статьи.x