Алишер НАВОИЙ (1441–1501)

ЭЛ ПАРИЮ ҲУРНИ ДЕГАЙ…

Эл парию ҳурни дегай гумон қилғанча хўб,
Лек эрур ҳури парийзодим менинг юз онча хўб.

Давр ичинда фитна ҳам кўп, хўб ҳам беҳад, валек
Бўлмағай мингдин бир ул сарфитнаи давронча хўб.

Кун била тун юз била хаттингча хўб эрмас яқин
Бўлса бу гулшанда бўлғайлар гулу райҳонча хўб.

Ҳусниға ушшоқ агар менча ҳалок эрмас, не айб
Ким, киши ул юзни кўрмайдур мени ҳайронча хўб.

Ҳуснидин тўймоғ эмас мумкинки, беҳад хўб эрур,
Тўйғай эрдим, бўлса эрди Юсуфи Канъонча хўб.

Эй кўнгул, Фарҳоду Мажнун бўлғай эрди бизча зор,
Бўлса эрди Лайлию Ширин бизинг жононча хўб.

Буки тарки ишқ этарлар ваъда ёлғон қилса ёр,
Қилса бўлмас, бўлса ёр ул ваъдаси ёлғонча хўб.

Эй кўнгул, ҳуру парий васфин эшиттим, гўйиё
Ҳеч қайси одамийлиғда эмас инсонча хўб.

Эй Навоий, кўйининг хори кўзумга гулча бор
Ким, эрур оллимда кўйи равзаи ризвонча хўб.

“Наводир уш-шабоб”, 43-ғазал

ЛУҒАТ

Хўб – 1) яхши; 2) гўзал; 3) афзал
Сарфитна – фитна қўзғотувчи, фитна бошловчи
Хатт – лаб устидаги туклар
Ушшоқ – ошиқлар
Хор – тикан
Равзаи ризвон – жаннат боғи
Кўй – кўча, маҳалла

Ғазалнинг насрий баёни

Дилнавоз ЮСУПОВА шарҳи

1. Халқ пари ва ҳурни гўзал деб тасаввур қилади, лекин менинг ҳури паризодим улардан юз қатла чиройлироқдир.
2. Бу замонда гўзаллар ҳам, улар ҳақидаги фитналар ҳам кўп, лекин уларнинг ҳеч бири менинг фитна қўзғатувчи ёрим ҳақидаги фитналарнинг мингдан бирига ҳам тенг келолмайди.
3. Гўзалликда кун билан тун сенинг юзинг ва лабларинг устидаги тукларингдек бўлолмайдилар, нари борса уларга гулшандаги гул билан райҳон яқин (тенг) келиши мумкин.
4. Ёримнинг ҳуснини кўрган ошиқлар мендек ҳалок бўлмасалар, не ажаб, чунки улар ёримнинг юзида мендек телбаи ҳайрон кўрган гўзалликни қайдан кўрсинлар?
5. Ёримнинг гўзаллигига чегара йўқ, қанча тикилсам ҳам, унинг ҳуснига тўя олмайман, агар у Юсуфи Канъондек бўлса, тўйган бўлар эдим (у ҳатто Юсуфдан ҳам гўзал).
6. Эй кўнгил, агар Лайли билан Ширин бизнинг ёримиз каби гўзал бўлсалар эди, Фарҳод билан Мажнун ҳам ишқ йўлида биздек зор бўлар эдилар (уларнинг зору нолонлиги менинг изтиробларим олдида ҳеч нарса эмас).
7. Агар ёр ёлғон ваъда қилсаю, ваъдасини бажармаса, унинг ишқини тарк этадилар, ахир у ваъдаси ёлғон менинг ёримдек яхши бўлса, унинг ишқини қандай тарк этиш мумкин?
8. Эй кўнгил, ҳуру парилар тавсифини эшитдим, уларнинг ҳеч бири (қанчалик гўзал бўлмасинлар) одамийлик бобида инсон фарзандига тенг келолмайдилар.
9. Эй Навоий, унинг кўчасидаги тикан кўзимга гул бўлиб, ёрнинг мас­кани эса  жаннат боғидек бўлиб туюлади.

Ғазалнинг умумий мазмун-маъноси

Ушбу ғазал мавзу жиҳатидан ошиқона бўлиб, услубан таърифу тавсиф йўналишидаги ғазаллар сирасига киради. Унда бошдан охиригача ёр гўзаллиги тараннум этилган. Ғазалдаги ёр ҳусн жиҳатидан ҳуру париларга, унинг макони эса жаннат боғига муқояса қилинади, баъзи ўринларда ҳатто улардан устунроқ қўйилади.
Маълумки, ҳурлар бу жаннатда яшайдиган гўзал қизлар бўлиб, улар жисмоний ва маънавий камчиликлардан холи деб қаралади. Парилар ҳам гўзалликда ҳурлар каби бўлиб, ғайб оламидаги мавжудотлардир. Улар ўзларининг гўзаллиги ва латофати билан одамларни мафтун этиб, ақлдан оздирадилар. Уларни оддий кўз билан кўришнинг имкони йўқлиги сабабли одамлар уларни ўз тасаввурларида гавдалантирадилар. Ғазалнинг матлаъсида шоир “эл гумон қилғонча хўб” деганда шу ҳолатга ишора қилар экан, ўз ёрини ҳуру парилардан ҳам гўзалроқ паризод деб таърифлайди.
Ғазалнинг иккинчи байтида айтилишича, бу замонда гўзаллар ҳам, улар ҳақидаги фитналар ҳам кўп, лекин уларнинг мингдан бири ҳам фитна қўзғовчи ёрга тенг келолмайди, яъни лирик қаҳрамон ошиқ бўлган гўзал ҳуснда шунчалик мафтункорки, замон аҳли орасида турли фитналарга сабаб бўлади ва “сарфитнаи даврон” таърифи билан эсланади. Навоий бу ўринда сўз ўйини воситасида ёрнинг ҳам фитнагарлар, ҳам хўблардан эканлигини айтиб, биринчи мисрадаги “давр”, “фитна”, “хўб” сўзларини иккинчи мисрада ўз ёрига нисбатан қўллайди ва бетакрор ташбеҳлар яратади. Учинчи байтда ёрнинг юзи нур таратиши жиҳатидан кун, яъни қуёшдан, лаблари устидаги туклари қоралиги жиҳатидан тундан устун қўйилади, уларга ташбеҳ сифатида фақат гулшандаги гул ва райҳон яқин келиши мумкинлиги таъкидланади.
Кейинги байтларда ёр гўзаллиги билан боғлиқ таърифу тавсифлар кучайиб боради. Шоир ўз ёрини мумтоз адабиётдаги гўзаллик тимсоли Юсуф алайҳиссаломдан ҳам малоҳатлироқ деб ҳисоблайди. “Унинг ҳусни Юсуфи Канъондек бўлганида, тўймоқ мумкин эди” деб ёзар экан, машҳур ривоятга ишора қилади. Ушбу ривоятга кўра, Юсуф алайҳиссалом Мисрда подшоҳ бўлган пайтларида етти йил қаҳатчилик бўлади, халқ Юсуф алайҳиссаломдан озиқ-овқат сотиб олиб кун кўради. Ахийри озиқ-овқат ҳам тугаб, одамлар кўчаларда очликдан ўла бошлайдилар. Шунда Юсуф алайҳиссалом юзларидан ниқобларини очиб, халққа кўриниш берадилар. Халқ тўрт ойгача у зотнинг гўзалликларидан беҳуш бўлиб, очлик нималигини унутади. (“Қисаси Рабғузий”да келтирилишича, Юсуф алайҳиссаломга Аллоҳ томонидан бу оламдаги гўзалликнинг юздан тўқсон тўққизи ато этилган экан). Байтда ана шу ҳодисага ишора борлигини кўрамиз.
Навбатдаги байтда ошиқнинг ўз ёрига садоқати тасвирланган. Ишқ одобига кўра, маъшуқа қанчалик ситамкор ва жафокор бўлмасин, ёлғон ваъдалар бериб, ошиқни қийнамасин, ҳақиқий ошиқ унинг ишқини тарк этмайди, балки аксинча унга садоқат ва фидойилик билан жон фидо қилишда давом этаверади.
Ғазал мақтаъсида ёр кўчасининг тиканлари шоирга гул бўлиб, унинг яшаш маскани жаннат боғи бўлиб туюлиши тасодифий эмас, зеро ривоятларга кўра, жаннатнинг атрофи тиканлар билан ўралгандир.
Ғазалда қўлланилган тимсоллар уни бевосита мажозий маънода ҳам талқин қилишга имкон яратади: унда гўзаллиги таърифланган ёрни пири комил тарзида ҳам, Пайғамбаримиз (с.а.в.) ва айни пайтда Мутлақ муҳаббат мазҳари деб ҳам тушуниш мумкин.
Умуман олганда, Алишер Навоийнинг “хўб” радифли ушбу ғазали юксак бадиияти ва чуқур мазмунга эга эканлиги билан туркий ғазалиётнинг нодир намуналари сирасига киради.
Ғазалнинг русча таржимаси ҳақида икки оғиз сўз. Ғазал рус тилига аслиятдаги каби 9 байт ҳажмида ўгирилган. Таржимон Елена Аксельрод ғазалга хос қофияланиш тизими ва радифни сақлаб қолишга интилган: “хўб” радифини “она красивей всех” тарзида ўгирган ва ғазалнинг сўнгига қадар такрорий ибора сифатида қўллаган. Таржима билан танишган китобхон унда ғазалнинг асосан зоҳирий маъноси очиб берилганлигига гувоҳ бўлади. Талмиҳ қилинган тимсоллар: Ширин, Лайли, Мажнун, Фарҳод, Юсуф (а.с.) билан боғлиқ моҳият имкон даражасида китобхонга етказишга эришилган. Лекин баъзи ўринларда мумтоз адабиётга хос анъанавий образлар: “гул”, “хатт” ва бошқалар таржимасида хатоликка йўл қўйилган, хусусан, учинчи байтда ёрнинг лаблари устидаги туклар маъносини билдирувчи хатт сўзи  “глаза” (кўзлар) тарзида ўгирилган.

Ғазалнинг русча таржимаси

Таржимон –  Елена Аксельрод

Есть где-то пери, говорят, она красивей всех.
Любовь моя милей стократ, она красивей всех.

Красавиц много, но она весь мир ввела в соблазн,
Нет в мире без нее услад, она красивей всех.

Ее лицо, как ясный день, глаза ее, как ночь,
Ланиты, как тюльпан, горят – она красивей всех.

Пускай мне возразит иной – мол, краше лица есть,
Но ясно говорит мне взгляд – она красивей всех.

Красой насытиться нельзя, красе предела нет,
Юсуф прекрасней был навряд – она красивей всех.

Коль были бы Ширин, Лейли прелестны, как она,
Меджнун грустил бы и Фархад – она красивей всех.

Пусть солгала и не пришла – прекрасно эта ложь.
Прошу ей все, ей нет преград, она красивей всех.

Я слышал, гурии добры, но гурия моя
Добрей, отрадней всех отрад, – она красивей всех.

О Навои, в ее саду шипы, как лепестки,
А улица ее, как сад, – она красивей всех.

Ғазалнинг инглизча таржимаси

Таржимон – Аъзам ОБИД

People assume peri and houri must be so fascinating,
But my own angel is a hundred times more captivating.

There are many instigations, many beauties nowadays,
None of them can make a thousands of all plots my love’s creating.

Day and night are not as fine as your face and upper lip hair,
At most – with them in the garden – flowers, basil are equating.

It’s not a wonder if the lovers don’t die of belle’s glory like me
On the goodliness of her face would they not be concentrating?

I can’t be fed up with her beauty since it is unlimited,
I would be surfeited with it if it were like Joseph-plating.

Hey soul, if Leila and Shirin were as fine as our sweetie,
Farhod and Mejnun would be like us in the plight of devastating.

If a beloved gives her false word, she would be left unattended,
Could a man ignore his sweetheart, if – like mine – she’s exhilarating?

Hey soul, I heard the description of peris and houris oftentimes,
None of them – in humanity like a human – is stimulating.

Hey Navoi, thorns in her street are like flowers in my eyes,
And her place in front of me is like paradise – illuminating.